دست‌های خالی سینما برای عاشورا

خبرآنلاين/ در انبوه فيلم‌هاي بعدانقلاب«رستاخيز»،«سفير»،«روز واقعه» و «عصر روز دهم»با موضوع عاشورا ساخته شده‌اند با گذشت 38 سال از انقلاب اسلامي و گذر از دوره آزمون و خطا، به نظر مي‌رسد سينماي ايران هنوز نتوانسته نقشي فعال‌ و تاثيرگذار در زمينه توليد فيلم با موضوع عاشورا و واقعه کربلا داشته باشد. سهم سينماي ايران در توليد فيلم با موضوع محرم، عاشورا و زندگي امام حسين(ع) در ميان انبوه آثار ساخته شده در طول 38 سال پس از انقلاب اسلامي، به تعداد انگشتان يک دست هم نمي‌رسد و شايد بتوان تلويزيون را در اين ميان پيشرو‌تر از سينما دانست. واقعه عاشورا علاوه بر اهميت و ارزش‌هاي آن براي شيعيان، به لحاظ دراماتيک قابليت بالايي براي پرداخت سينمايي دارد: با اين وجود در عمر بيش از 35 ساله سينماي ايران بعد از انقلاب و با وجود شعارها و ابراز علاقه اغلب مديران براي توليد فيلم‌هايي با موضوعات اسلامي، تعداد اندکي از آثار موجود هستند که چنين رويکردي داشته‌اند و از آن ميان کمتر فيلم‌هايي با موضوع قيام عاشورا ساخته شده است. در ميان انبوه فيلم‌هاي ساخته شده در اين سال‌ها به طور مشخص چهار فيلم «رستاخيز» به کارگرداني احمدرضا درويش، «سفير» ساخته فريبرز صالح، «روز واقعه» به کارگرداني شهرام اسدي و «عصر روز دهم» ساخته مجتبي راعي به صورت جدي موضوع عاشورا را مورد توجه قرار داده اند. از ميان اين فيلم‌ها نيز «روز رستاخيز» بعد از دوره هشت ساله توليد به مرحله اکران رسيد، اما از هزارتوي اکران نتوانست عبور کند و در حال حاضر مخاطبان امکان تماشاي آن را ندارند. «سفير» و «روز واقعه» مشخصا به واقعه عاشورا پرداختهاند و «عصر روز دهم» هم تنها فيلم ايراني است که در لوکيشن کربلاتوليد شده و ويژگي آن وجود تصاويري از مراسم عزاداري تاسوعا و عاشوراي حسيني در عراق و کربلاست. در اين گزارش سعي کرديم نگاهي کوتاه به آثار مهم توليد شده با موضوع عاشورا در سينما بپردازيم. آثاري که از 4 سال بعد از انقلاب توليد شدند و تا سال امروز ادامه پيدا کردند. سفير/ فريبرز صالح «سفير» نام اولين فيلم سينمايي در تاريخ سينماي ايران است که به واقعه عاشورا مي پردازد و تا سال ها به عنوان اثري مناسبتي در سينما و تلويزيون به نمايش در مي آمد. فريبرز صالح اين فيلم را در سال 1361 به عنوان اولين اثر سينمايي اش کارگرداني کرد. فيلمي که صالح خودش نيز به همراه کيهان رهگذر نويسندگي آن را بر عهده داشت. او با ساخت اين فيلم نام خودش را به عنوان اولين کارگرداني که اثري درباره قيام عاشورا ساخته به ثبت رساند. «سفير» اين شانس را داشت که در اولين دوره جشنواره فيلم فجر حضور داشته باشد. البته اين دوره از جشنواره شامل مسابقه سينماي آماتور بود و بخش سينماي حرفه‌اي، به صورت غير رقابتي برگزار شد و به هيچ کدام از فيلم هاي شرکت کننده در جشنواره جايزه اي تعلق نگرفت. جرقه ي ساخت اين فيلم در سال هاي آغازين انقلاب اسلامي زده شد و انتظار مي رفت پس از آن فيلم هاي بيشتري در اين باره ساخته شوند اما اين اتفاق تا سال ها بعد تکرار نشد. داستان «سفير» درباره قيس ابن مسهر، نمايندة امام است که با نامه اي براي سليمان خزاعي به طرف کوفه مي رود. در راه به دست راهداران ابن زياد، والي کوفه، دستگير و به زندان افکنده مي شود. قيس پيش از دستگيري نامه را از بين مي برد و در زندان زندانيان را بر ضد زندانبان ها مي شوراند. حسين ابن نمير، فرمانده راهداران، قيس را به زندان ابن زياد در کوفه، منتقل مي کند. ابن زياد به پيشنهاد مشاورش، خالد، از قيس مي خواهد که در مسجد سخنراني کند و به دروغ به مردم بگويد که امام قصد بيعت با يزيد را دارد. قيس مي پذيرد، اما در روز موعود عليه يزيد سخنراني مي کند. ابن زياد، که به خشم آمده، او را از فراز ارک به زير مي اندازد. فرامرز قريبيان، عزت اله مقبلي، جلال پيشواييان، کاظم افرندنيا، کيومرث ملک مطيعي و ... از جمله بازيگراني بودند که در «سفير» به ايفاي نقش پرداخته بودند. شب دهم/ جمال شورجه هفت سال بعد از اولين فيلم سينمايي که درباره واقعه عاشورا در سينما ساخته شد جمال شورجه فيلم «شب دهم» را کارگرداني کرد. سال ها بعد حسن فتحي سريالي با همين نام براي تلويزيون ساخت که البته داستانش متفاوت بود با آنچه که شورجه کارگرداني اش کرده بود. جمتل شورجه به همراه رحيم رحيمي پور فيلمنامه اين سريال را نوشته بود و داستان آن درباره عزيز سحرخيز بود که در شب دهم ماه محرم پس از درگيري خياباني عزاداران با مأموران ارتش، که براي حمايت از چند آمريکايي مست به خيابان آمده اند، از مهلکه مي گريزد و همسرش را تنها رها مي کند. او تا سال ها بعد از حرکت خود احساس پشيماني و حقارت مي کند و موفق نمي شود فرزندش را، که شانزده ساله شده، از زير تأثير برادر همسرش، نايب، که عزادارن شب دهم ماه محرم را رهبري مي کرده، خارج کند. پسر او به جبهه جنگ مي رود و عزيز به دنبال پسر روانه ي‌ جبهه جنگ مي شود، اما در راه بر اثر موج انفجار دچار فراموشي مي شود و پس از بهبودي خود را در موقعيت متفاوتي مي بيند. جهانبخش سلطاني، ولي شيراندامي، مليحه نيکجومند، نسرين خدادوست مقدم، رضا بنفشه خواه و... نيز در فيلم سينمايي «شب دهم» جلوي دوربين رفته بودند. با نگاهي به کارنامه کاري جمال شورجه به اين نکته مي رسيم که ا در سال هاي فعاليت اش در سينما با اينکه آثار مذهبي زياد ديگري را کارگرداني و تهيه کرده اما ديگر سراغ ساخت فيلم يا سريالي با موضوع عاشورا نرفت. روز واقعه/ شهرام اسدي شهرام اسدي دوزاده سال بعد از اولين فيلمي که درباره واقعه عاشورا و قيام امام حسين (ع) ساخته شد اثري را به نام «روز واقعه» کارگرداني کرد که هنوز هم بعد از چند سال از آن به عنوان يکي از مهمترين و ماندگارترين فيلم هايي که درباره عاشورا ساخته شده نام مي برند. اسدي «روز واقعه» را در سال 1373 کارگرداني کرد. فيلمنامه اين اثر متعلق به بهرام بيضايي بود که سال 61 آن را به نگارش درآورده بود. فيلمنامه اي که به صورت کتاب نيز تا کنون بارها منتشر شده است. نکته جالب اينکه قرار بود بيضايي خودش اين فيلم را کارگرداني کند و در يک مصاحبه از روند انتخاب کارگردان هاي مختلف براي هدايت اين فيلم و اينکه نگذاشتند خودش اين فيلم را بسازد گفته بود، نگذاشتند «روز واقعه» را نگذاشتند خودم بسازم. لااقل 10 کارگردان عوض شد و من تعجب مي کردم که اين همه آدم نمي توانند اين فيلم را بسازند. حتي گفتند واروژ کريم مسيحي اين فيلم را بسازد. خوشحال مي شدم اگر او اين فيلم را مي ساخت. حتي اسم آقاي محمد رضا اصلاني را آوردند. خيلي ها عقيده داشتند که چند جاي فيلم را بايد عوض کنم، اما من براي عوض کردن نرفتم. به هر حال آقاي اسدي مهارتش را داشت که لااقل تعداد جاهايي را که مي خواستند عوض شود به سه برساند و فيلمي بسازد شبيه فيلم هايي که قرار است از تلويزيون پخش شود.» «روز واقعه» در سيزدهمين دوره از جشنواره فجر شرکت کرد و موفق شد جوايز زيادي را کسب کند. اين فيلم سيمرغ بهترين فيلم، بهترين موسيقي متن، بهترين چهره پردازي، بهترين صحنه آرايي را از اين جشنواره دريافت کرد و در رشته هاي بهترين فيلمنامه، بهترين کارگرداني، بهترين بازيگر نقش اول مرد(عليرضا شجاع نوري) بهترين تدوين و بهترين فيلمبرداري نيز کانديد دريافت جايزه شد. علاوه بر عليرضا شجاع نوري که در نقش اصلي اين فيلم درخشيد بازيگران زياد ديگري نيز مقابل دوربين شهرام اسدي رفتند، عزت‌الله انتظامي، جمشيد مشايخي، لادن مستوفي، محمدعلي کشاورز ، مرحوم مهدي فتحي، سعيد نيکپور، حسين محب اهري، حسين پناهي ، عنايت بخشي، سيامک اطلسي، مرحوم حميده خيرآبادي، ژاله علو و ... از جمله اين بازيکران بودند. «روز واقعه» داستان جذابي داشت و روايت قصه زندگي عبدالله جواني مسيحي بود که تازه به اسلام روي آورده و دل در گرو عشق راحله دختر زيد داشت. وي در جريان عروسي با راحله ندايي مي‌شنود که او را به ياري فرا مي‌خواند، عبدالله بيابان به بيابان، واحه به واحه به سمت کربلا مي‌تازد و هنگام عصر عاشورا به آنجا مي‌رسد و در آن زمان «حقيقت» را بر سر نيزه مي‌بيند... به زعم عده زيادي از صاحبنظران و منتقدان «روز واقعه» علي الخصوص سکانس پاياني اين فيلم يکي از تاثيرگذارترين فيلم هايي است که در رابطه با قيام عاشورا ساخته شده است. اين فيلم تا به حال بارها و بارها از تلويزيون به روي آنتن رفته و هنوز هم مي تواند مخاطبان زيادي را به تماشا بنشاند. عصر روز دهم/ رسول ملاقلي‌پور «عصر روز دهم» نکه از ديگر فيلم هاي مرتبط با موضوع عاشوراست قرار بود ابتدا توسط زنده ياد رسول ملاقلي پور مقابل دوربين رود. او قصد داشت اين فيلم را در سال 1385 کارگرداني کند اما فوت اين کارگردان سينما در مراحل پيش توليد اين فيلم قرعه کارگرداني اين اثر را به نام مجبتي راعي زد و راعي نيز اين فيلم را دو سال بعد يعني در سال 87 مقابل دوربين برد. ملاقلي پور پيش از اين در سال 67 نيز فيلم سينمايي «افق» را کارگرداني کرده بود، فيلمي که قصه اش حادثه کربلا نبود و تلاش رزمنده اي به نام نصرت را براي انهدام سکوي الاميه را به تصوير مي‌کشيد اما داستان زندگي اين رزمنده تداعي کننده قيام عاشورا و واقعه کربلا بود و اين اثر ملاقلي پور را نيز مي توان به نوعي در زمره فيلم هايي قرار دارد که با موضوع عاشورا روي پرده سينما رفته اند. «عصر روز دهم» به طور مستقيم به واقعه عاشورا نمي پرداخت و قرار بود اين فيلم روايتگر ماجرايي از جنگ ايران و عراق را در عراق باشد و در لا به لاي قصه نيم نگاهي نيز به ماجراي عاشورا داشته باشد و تصاويري که از عزاداري شيعيان در کربلا در اين فيلم به نمايش گذاشته شد فضايي حماسه اي را در اين اثر سينمايي رقم زد. با وجود اينکه قصه اين فيلم در زمان واقعه عاشورا نمي گذرد اما همزماني قصه اين فيلم با ماه محرم مخاطب را با فضايي اندوهگين رو به رو مي کند. داستان «عصر روز دهم» درباره دکتر مريم شيرازي است که با گروهي از پزشکان هلال احمر براي کمک به مردم عراق عازم اين کشور مي شود و تصميم به جست وجو براي يافتن خواهر گمشده اش مي گيرد. اين حضور با عزاداري شيعيان در محرم همزمان مي شود. هانيه توسلي، آفرين عبيسي، احمد مهران فر و سليمه رنگزن از جمله بازيگراني هستند که در «عصر روز دهم» ايفاي نقش کردند. رستاخيز/ احمدرضا درويش از زماني که احمدرضا درويش «رستاخيز» را جلوي دوربين برد خيلي ها آن را مهترين اثر ساخته شده درباره قيام عاشورا مي دانند. اين فيلم درويش که هنوز بعد از چند سال رنگ اکران را به خود نديده روايتي درباره واقعه عاشورا و قيام امام حسين(ع) است. قصه «رستاخيز» درباره شخصيت بکير فرزند حربن يزد رياحي مربوط است که در متن حوادث حرکت مي کند. اولين نمايش اين فيلم در سي و دومين جشنواره فيلم فجر بود که واکنش‌هاي مختلفي را به همراه داشت. اما از همان موقع حرف و حديث ها درباره اکران اين فيلم شروع شد و با وجود اينکه انتظار نمايش اين فيلم در ماه محرم سال بعد مي رفت، در نهايت فيلم رستاخيز در تير ماه سال ۱۳۹۴ با مجوز قانوني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به اکران عمومي درآمد اما ساعاتي پس از آن درپي مخالفت علما و مراجع با محتواي آن و به تصوير کشيدن چهره برخي از پرده سينماها به پايين کشيده شد و تا کنون اکران مجدد آن هنوز ميسر نشده است. «رستاخيز» در سي و دومين جشنواره فيلم فجر موفق به دريافت هفت سيمرغ بلورين از جمله بهترين فيلم و بهترين کارگرداني شد. داستان فيلم «رستاخيز» از بعد از مرگ معاويه پسر ابوسفيان که يزيد بن معاويه خود را خليفه مسلمين مي‌خواند شروع مي شود، او به فرماندار مدينه نامه مي‌نويسد که از حسين بن علي بيعت بستاند. بکير بن حر که به عنوان پيک مخصوص دربار يزيد بن معاويه برگزيده شده است مأمور رساندن نامه يزيد بن معاويه به مدينه مي‌گردد. او که جواني چابک و پرانرژي است و در تکاپوي حقيقت است در مدينه متوجه مي‌شود که حامل نامه‌اي است که در آن به کشتن حسين بن علي فرمان داده شده است. بکير در مکه با انديشه‌ها و خط فکري حسين بن علي (امام شيعيان) آشنا مي‌شود. مردم کوفه با فرستادن نامه‌هاي بسيار زياد، حسين بن علي را به کوفه دعوت کرده‌اند تا در قيام بر ضد يزيد پسر معاويه، آنها را ياري کنند. حر ابن يزيد رياحي، به همراه بکير و دو هزار سوار از سوي عبيداله بن زياد مأمور مي‌شوند به سمت کاروان حسين بن علي که به سمت کوفه در حرکت هستند بروند. کاروان حسين در شماري اندک، در کربلا به محاصره هزاران نفر از لشکريان يزيد درمي‌آيند. يکي از نکات جالب توجه ديگر فيلم درويش حضور تعداد زياد بازيگران سينما و تلويزيون در آن است. چهره هايي که در نقش هاي متفاوتي جلوي دوربين رفتند و نقش آفزيني در اين فيلم نقطه عطف کارنامه بسياري از بازيکران آن است. همراه با عاشورا به دليل تنيده شدن فرهنگ عاشورا در زندگي مردم ايران، در برخي از فيلم هاي سينمايي که مستقيم به واقعه عاشورا اشاره نکرده اند نيز اين موضوع مورد توجه قرار گرفته است و گاه صحنه هايي از عزاداري يا تعزيه خواني در فيلم هاي سينمايي جاي گرفته اند. از جمله اين فيلم ها مي توان به «به خاطر هانيه» ساخته کيومرث پوراحمد اشاره کرد: فيلمي که براساس ايمان و اعتقاد به نذر در ايام محرم توليد شده است. پوراحمد ماجراي اين ايمان را در فيلم خود چنين روايت کرد: «ناخدا علو با چهارده مرد ديگر براي صيد به دريا مي روند ولي همه جز ناخدا صيد دريا مي شوند و مردم ناخدا را مسبب مرگ عزيزان شان مي دانند و به او و خانواده اش حمله مي کنند و در اين بين دختر خردسال ناخدا هانيه فلج مي شود، ناخدا و خانواده اش تنگک را ترک مي کنند و به بوشهر مي روند. ناخدا علو نذر کرده که شب دهم محرم تا صبح دمام بزند تا هانيه شفا يابد اما مرگ امانش نمي دهد. پس از ناخدا پسر او تصميم مي گيرد تا نذر پدر را ادامه دهد تا شفاي خواهر را بگيرد اما براي دمام زدن مشکل پيدا مي کند. او در محرم مامور مي شود به تنگک برود و گهواره مراسم محرم را به بوشهر بياورد. اما در تنگک خبر آمدن پسر ناخدا علو به همه مي رسد و اين بچه ها براي انتقام دست به کار مي شوند و بشيرو را آزار مي دهند اما او با شهامت بسيار گهواره را به مقصد مي رساند. او که به فکر دمام زدن تا صبح است، اتفاقي در انبار زائر خذر که وسايل محرم در آنجا نگهداري مي شود زنداني مي شود و بدين ترتيب موفق مي شود که به دمام دست يابد و تا صبحدم دمام بزند و بدين ترتيب نذرش را ادا مي‌کند. مسعود کيميايي، سال 75 و در «سلطان» يکي از فصل هاي فيلم خود را به زنجيرزني قهرمان خود در اربعين اختصاص داد که يکي از تصاوير ماندگار سينمايي است. همچنين فيلم مستند «تعزيه» ساخته ناصر تقوايي يکي از اين رويکردهاست. در اين فيلم ويژگي هاي اين هنر به تصوير کشيده شده است. تعزيه طي يک هفته در منطقه زواره اصفهان با حضور جمعي از بهترين تعزيه خوان هاي ايران تصويربرداري شد و فرهاد صبا و اصغر رفيعي جم به شکل همزمان تصاوير فيلم را ثبت کردند. با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد