بررسی فراز و فرودهای ۱۱ دوره جایزه جلال آل احمد؛ جایزه‌ای در حال بلوغ

فرهيختگان/ در آيين‌نامه اجرايي بزرگ‌ترين جايزه ادبي کشور آمده است: «هدف از اهداي جايزه ملي جلال آل‌احمد «ارتقاي زبان و ادبيات ملي-ديني» از رهگذر بزرگداشت پديدآورندگان آثار ادبي برجسته، بديع و پيشرو است. تبصره: تنظيم ضوابط و ارائه مشوق‌هاي مربوط به جايزه مزبور بايد در راستاي توليد فکر ادبي- هنري اسلام‌گرا و تقويت روحيه انتقادي-علمي نسبت به ترجمه‌هاي موجود ادبي و هنري باشد.» جايزه جلال از همان روزهاي شکل‌گيري‌اش در سال 85، به دليل اهداي 110 سکه براي برگزيدگانش، به گران‌ترين جايزه ادبي کشور معروف شد و همين نقطه شروع شهرت و البته حاشيه‌سازي براي آن بود. اين روزها، جايزه جلال آل‌احمد بعد از گذشت 11 دوره، خودش را براي دور جديد و البته متفاوتي نسبت به سال‌هاي آغازين خود آماده مي‌کند. اين جايزه يک سري قوانين و مقرارت عمومي دارد که در همه دوره‌هاي جايزه وجود داشته و دارد اما امسال بخش‌هاي جديدي هم به اين دوره از جايزه اضافه شد که از آن جمله مي‌توان به بخش «آتيه داستان ايراني» اشاره کرد. در اين گزارش به 11 دوره جايزه جلال و حاشيه‌هايي که اين جايزه داشته است، پرداخته‌ايم. روند داوري در جايزه جلال در مرحله اول، انتخاب اوليه و دسته‌بندي آثار رسيده توسط دبيرخانه و زير نظر هيات‌علمي صورت مي‌گيرد؛ در مرحله دوم، آثار منتخب از مرحله اول، توسط هيات داوران، داوري مي‌شود تا آثاري که نصف به‌علاوه يک رأي مثبت کسب کند به مرحله‌ سوم بروند. اينجا و در مرحله دوم يک تبصره وجود دارد، که برگزيدگان و دبير دوره پيشين جايزه ادبي جلال آل‌احمد مي‌توانند هر کدام حداکثر سه اثر در حوزه مربوطه را به‌عنوان آثار شايسته داوري در مرحله سوم به‌طور رسمي به دبيرخانه معرفي کنند. در مرحله بعد هيات داوران از ميان آثار منتخب مرحله دوم و آثار ارائه شده، پنج اثر را در هر بخش به‌عنوان نامزد برنده‌ جايزه‌ انتخاب مي‌کنند. هيات انتخاب نهايي در هر بخش متشکل از هيات داوران آن بخش، دبير علمي جايزه يا نماينده وي و يک نفر از اعضاي هيات‌علمي به انتخاب همين هيات، اثر برگزيده را تعيين و به دبيرخانه معرفي مي‌کنند تا در مراسم اهداي جوايز اعلام شود. در هر بخش تنها به يک اثر (مگر به تشخيص هيات انتخاب نهايي، به حداکثر دو اثر) جايزه داده مي‌شود. آثار واجد شرايط‌ اعضاي هيات‌امنا، هيات‌علمي، هيات‌داوران و اعضاي دبيرخانه در جايزه شرکت داده نمي‌شود. اعضاي هيات‌انتخاب‌نهايي و هيات‌داوران موظف به صيانت از رأي نهايي و اعضاي هيات‌علمي موظف به صيانت از روند داوري و مصوبات هيات‌علمي هستند. جزئيات نتايج و جلسات داوري و نظر هر يک از داورها درباره‌ هر اثر محرمانه تلقي شده و اعلام نمي‌شود. معيارهاي عمومي داوري با توجه به مصوبه شوراي عالي انقلاب فرهنگي معيارهاي اثر برگزيده در جايزه جلال به اين صورت است: انتشار اثر براي نخستين‌بار و در سال پيش از برگزاري صورت گرفته باشد و به آثاري که در سال‌هاي قبل با عنواني ديگر يا توسط ناشري ديگر به چاپ رسيده باشد، جايزه تعلق نمي‌گيرد. ملاک پذيرش آثار در داوري، تاريخ انتشار آن بر مبناي شناسنامه کتاب است. اگر اين شناسنامه موجود نباشد، فهرست‌نويسي فيپاي کتاب مبناي پذيرش خواهد بود. تاثيرگذاري در ارتقاي سطح ادبي کشور، دارا بودن ارزش‌هاي همخوان با اهداف يادشده در اساسنامه جايزه، برخورداري از ساختار و زبان مناسب و محتواي متناسب با چهار حوزه جايزه، بايد از جمله ويژگي‌هاي اثر برگزيده باشد. اگر اثر برگزيده بيش از يک نفر پديدآورنده داشته باشد، جايزه به‌طور مساوي بين پديدآورندگان اثر تقسيم مي‌شود. مگر اينکه اطلاعات و قراين روشن در کتاب، خلاف تساوي دلالت کند، که در اين صورت راي هيات انتخاب نهايي نافذ است. کتاب‌هاي دوره‌اي، تا قبل از پايان دوره در جايزه شرکت داده نمي‌شوند، اما در صورت استقلال محتوايي، هر مجلد حکم يک کتاب مستقل را دارد و تشخيص اين موضوع با هيات انتخاب نهايي است. معيارهاي اختصاصي هريک از بخش‌ها توسط هيات‌علمي به هيات داوران اعلام خواهد شد. بخش افغانستان از نهمين دوره جايزه جلال بخش ويژه‌اي به اسم بخش افغانستان به اين جايزه اضافه شد؛ مهدي قزلي دبير اجرايي جايزه جلال آل‌احمد درباره افزوده شدن بخش ويژه افغانستان به اين جايزه مي‌گويد: «براي پاسداشت زبان فارسي در جايزه ادبي جلال آل‌احمد، به دنبال آن بوديم که مرزهاي جغرافياي سياسي را برداريم و به سراغ مرزهاي تمدني زبان فارسي برويم. در گام اول براي اجرايي کردن اين هدف، سراغ جغرافياي سياسي که هم به زبان ما حرف مي‌زنند و هم به زبان ما مي‌نويسند و هم اينکه تشکيلاتي براي پيگيري اين ماجرا دارند، رفتيم.» قزلي با بيان اينکه مرحله اول داوري و انتخاب نامزدهاي بخش افغانستان به عهده اتحاديه ناشران و نويسندگان افغانستان است، گفت: «در اين بخش، آثار هر نويسنده افغانستاني در هر جاي دنيا که به زبان فارسي نوشته و منتشر شده، با نظر اتحاديه ناشران و نويسندگان افغانستان، مورد نظر ما هم بوده است. اگر مانند آثار ايراني شرکت‌کننده در جايزه جلال، فقط منتشرشده‌هاي سال قبل را بررسي مي‌کرديم، تعداد کتاب‌ها کم مي‌شد و ادبيات افغانستان مورد بي‌مهري قرار مي‌گرفت. همچنين نمي‌توانستيم اين آثار را از اول تاريخ ادبيات داستاني افغانستان بررسي کنيم. به همين دليل و با توجه به اينکه جايزه جلال عمر هشت ساله دارد و امسال نهمين دوره آن برگزار مي‌شود، آثار منتشر شده در هشت سال اخير افغانستان را در اين بخش بررسي و داوري کرديم. اين بخش به خاطر توجه به افغانستان در اين دوسال بسيار مورد توجه بوده است.» بخش «آتيه داستان ايراني» جايزه جلال آل‌احمد، امسال انتخاب برگزيدگان بخش ويژه خود را به راي‌گيري عمومي گذاشته است. در ايران براي نخستين‌بار است که مخاطبان ادبيات داستاني مي‌توانند خودشان برگزيدگان يک جايزه ادبي را انتخاب کنند. در راي‌گيري اينترنتي بخش ويژه جايزه جلال که به مناسبت 40 سالگي انقلاب اسلامي و با عنوان «آتيه داستان ايراني» انجام مي‌شود، 20 نويسنده زير 40 سال معرفي شده‌اند که هر کدام حداقل يک اثر با هويت ملي، ديني و انقلابي نوشته‌اند. ابراهيم اکبري‌ديزگاه، سيداحمد بطحايي، محمدعلي جعفري، محمداسماعيل حاجي‌عليان، هادي حکيميان، مصطفي رضايي، محمدعلي رکني، محمد رودگر، محمد سرشار، سيدعلي شجاعي، محمدرضا شرفي‌خبوشان، آرش صادق‌بيگي، محمد طلوعي، سارا عرفاني، علي غبيشاوي، الهام فلاح، مهدي کرد‌فيروزجايي، حسام‌الدين مطهري، سيدميثم موسويان و مهدي نورمحمدزاده اين 20 نويسنده هستند. علاقه‌مندان داستان ايراني مي‌توانند با مراجعه به نشاني اينترنتي javan. adabiatirani. com فهرست 20 نفره را ببيند و ضمن اطلاع از سوابق آنها، راي خود را ثبت کنند. هر نفر، فقط به سه نامزد مي‌تواند راي بدهد. اين راي‌گيري اينترنتي تا روز ۱۳ آذرماه ادامه خواهد داشت و درنهايت با راي مردمي، نويسندگان برتر اين بخش اعلام خواهند شد. البته اين انتخاب‌ها و کلا اين بخش حاشيه‌هايي هم داشته است، که چرا اين 20 نويسنده معرفي شده‌اند؟ و معيار انتخاب اين افراد چه بوده و چرا نام‌هاي ديگري در اين ليست جاي ندارند؟ يا راي دادن هم موضوع ديگري است که برخي کارشناسان نسبت به آن اعتراض داشته‌اند که مگر برنامه سرگرمي در حال اجراست که مردم راي بدهند؟ حاشيه‌هاي جايزه جلال از دوره اول تاکنون اين جايزه چون به گران‌ترين جايزه ايران معروف شده بود تا دوره هفتم که جايزه به بنياد ادبيات داستاني واگذار شد، تقريبا برگزيده‌اي به جز يک دوره نداشت و غالبا علت اين مساله را بالا بودن مقدار اين جايزه ادبي عنوان مي‌کردند. جايزه از هفتمين دوره به بنياد ادبيات داستاني واگذار شد و همين باعث شد تا سر و شکل معقول‌تري بگيرد. اين معقول شدن به شفافيت در اعلام نام داوران، بررسي‌هاي بدون پيش‌داوري و قضاوت و نکته ديگر انتخاب برگزيده براي دوره‌هاي مختلف است چون تا قبل از آن تقريبا فقط در يک دوره برگزيده داشتيم.حالا ديگر جايزه جلال برگزيده دارد اما سکه آنقدر گران شده است که ديگر نمي‌توان به برگزيده‌ها 110 سکه داد براي همين از نهمين دوره تعداد سکه‌ها تغيير مي‌کند و به 30 سکه مي‌رسد؛ حالا ديگر جلال در هر دوره برگزيده هم دارد. رضا اميرخاني نام شناخته‌شده‌اي در ادبيات ايران است او سال گذشته جايزه‌اي را از بخش ويژه دهمين دوره گرفت اما روي سن رفت و گفت: «کلمه مجوز با کلمه جايزه هم خانواده نيست. من تا زنده‌ام دنبال مجوز مي‌دوم و از وزارت ارشاد هم جايزه نمي‌گيرم. به همين خاطر هم بخش معنوي جايزه را پذيرفته و بخش مادي آن را نمي‌پذيرم.» يکي ديگر از واکنش‌هاي جالب به جايزه جلال، واکنش مردعلي مردي است که در هفتمين دوره جايزه جلال آل‌احمد، با اولين کتابش با نام «رازهاي سانتي‌متري» در بخش داستان کوتاه، شايسته تقدير شناخته شد، او بعد از گرفتن جايزه‌اش گفته بود: «در اين سال‌ها که داستان نوشته‌ام هيچ‌گاه به جشنواره‌ها فکر نکرده‌ام. به نظرم اين دوره بهترين دوره جايزه جلال است، از اين جهت که کتاب من به‌عنوان شايسته تقدير شناخته شده‌ است. از اين بابت خوشحالم که جشنواره سراغ من آمده و من سراغ جشنواره نرفته‌ام.» دوره‌هاي مختلف جايزه جلال و جزئيات برگزاري دوره‌ يکم: ۱۳۸۷ دبير اجرايي: علي شجاعي‌صائين، دبير علمي: محمدعلي رمضاني‌فراني، هيات‌علمي: ۱-محمدرضا سرشار، ۲-عباس سليمي‌نمين، ۳-مجتبي رحماندوست، ۴-رسول جعفريان، ۵-صادق آيينه‌وند، ۶-عباسعلي وفايي، ۷-سهراب هادي، ۸-راضيه تجّار و ۹-مرتضي سرهنگي داوران: اعلام نشد، برگزيده: ندارد، شايسته‌تقدير داستان: ۱- اژدهاکشان (يوسف عليخاني-آموت) ۲- قاعده بازي (فيروز زنوزي‌جلالي-علم) تاريخ‌نگاري و مستند‌نگاري: سازمان مجاهدين خلق (موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي) نقد ادبي: ۱- آيين آيينه (حسينعلي قبادي-دانشگاه تربيت مدرس) ۲‌- از اسطوره تا حماسه (سجاد آيدينلو-سخن) دوره‌ دوم: 1388 دبير اجرايي: علي شجاعي‌صائين، دبير علمي: علي اوجبي؛ هيات‌علمي: ۱-محمدرضا سرشار، ۲-عباس سليمي‌نمين، ۳-مجتبي رحماندوست، ۴-رسول جعفريان، ۵-صادق آيينه‌وند، ۶-عباسعلي وفايي، ۷-سهراب هادي، ۸-راضيه تجّار و ۹-جواد محقّق. داوران: ۱-فيروز زنوزي‌جلالي، ۲-احمد شاکري، ۳-اصغر قائدان، ۴-محمود بشيري، ۵-حسينعلي قبادي، ۶-عباسعلي وفايي، ۷-مريم حسيني برگزيده: تاريخ‌نگاري و مستند‌نگاري: دا (سيده زهرا حسيني/سيده‌اعظم حسيني-سوره مهر) نقد ادبي: ۱-زبان عرفان (عليرضا فولادي-سخن)، ۲-تماشاخانه اساطير(نغمه ثميني-ني)، شايسته‌تقدير: داستان: بدون برگزيده و شايسته تقدير دوره‌ سوم: ۱۳۸۹ دبير اجرايي: علي شجاعي‌صائين، دبير علمي: مجيد حميدزاده، هيات‌علمي: ۱-محمدرضا سرشار، ۲-عباس سليمي‌نمين، ۳-مجتبي رحماندوست، ۴-رسول جعفريان، ۵-يحيي طالبيان، ۶-عباسعلي وفايي، ۷-اميرحسين فردي، ۸-راضيه تجّار، ۹-محمدعلي کاظم‌بيگي داوران: اِعلام نشد، برگزيده: ندارد، شايسته‌تقدير: داستان: ۱-ناميرا (صادق کرميار-نيستان)، ۲-تالار پذيرايي پايتخت (محمدعلي گوديني-سوره مهر)؛ نقد ادبي: ۱-‌از معنا تا صورت (مهدي محبّتي-سخن)، ۲-تاريخ ادبي ايران و قلمرو زبان فارسي (مهدي زرقاني-سخن)؛ تاريخ‌نگاري و مستند‌نگاري: بدون برگزيده و شايسته تقدير دوره‌چهارم: ۱۳۹۰ دبير اجرايي: علي شجاعي‌صائين، دبير علمي: مجيد حميدزاده، هيات‌علمي: اعلام نشد، داوران: اعلام نشد، برگزيده: داستان: جاده جنگ (منصور انوري-سوره مهر)، نقد ادبي: از اشارت‌هاي دريا (حميدرضا توکلي-مرواريد)، تاريخ‌نگاري: ۱-نبرد سميرم (کاوه بيات-خجسته) ۲-فرهنگ و تمدن ايراني اسلامي دکن در دوره بهمنيان (محسن معصومي-علمي فرهنگي) ۳-علل و عوامل جابه‌جايي کانون‌هاي تجاري در خليج فارس (محمدباقر وثوقي-پژوهشکده تاريخ اسلام) شايسته‌تقدير مستند‌نگاري: تا خميني‌شهر (موسسه ايمان جهادي) دوره‌ پنجم: 1391 دبير اجرايي: علي شجاعي‌صائين؛ دبير علمي: مجيد حميدزاده، هيات‌علمي: ۱-محمدرضا سرشار، ۲-عباس سليمي‌نمين، ۳-مجتبي رحماندوست، ۴-رسول جعفريان، ۵-يحيي طالبيان، ۶-عباسعلي وفايي، ۷-اميرحسين فردي، ۸-راضيه تجّار، ۹-محمدعلي کاظم‌بيگي؛ داوران: ۱-فيروز زنوزي‌جلالي، ۲-احمد شاکري، ۳-حسين مفتخري، ۴-محمود بشيري، ۵-حسينعلي قبادي، ۶-سجاد آيدنلو، ۷-عليرضا بهراميان، ۸-عليرضا نکويي، ۹-کامران پارسي‌نژاد، ۱۰-مصطفي رحيمي، ۱۱-منوچهر اکبري، ۱۲-سيده‌اعظم حسيني، ۱۳-مريم حسيني؛ برگزيده: ندارد؛ شايسته‌تقدير داستان: حافظ هفت (اکبر صحرايي-سوره مهر)، مستند‌نگاري: ۱-نورالدين پسر ايران (معصومه سپهري-سوره مهر)، ۲-شرح اسم (هدآيت‌الله بهبودي-موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي) نقد ادبي: ۱-مولوي و اسرار خاموشي (علي محمدي آسيابادي-سخن) ۲-عقل سرخ (تقي پورنامداريان-سخن)، تاريخ‌نگاري: بدون برگزيده و شايسته تقدير دوره‌ ششم: ۱۳۹۲ دبير اجرايي: علي شجاعي‌صائين؛ دبير علمي: مجيد حميدزاده؛ هيات‌علمي: ۱-احمد شاکري ۲-عباس سليمي‌نمين ۳-منوچهر اکبري ۴-رسول جعفريان ۵-يحيي طالبيان ۶-عباسعلي وفايي ۷-پروين محمدي بدر ۸-راضيه تجّار ۹-محمدعلي کاظم‌بيگي داوران: اعلام نشد؛ برگزيده: ندارد؛ شايسته‌تقدير: داستان: بدون برگزيده و شايسته تقدير؛ مستند‌نگاري: نبرد طريق‌القدس (امير رزاق‌زاده-مرکز اسناد انقلاب اسلامي)؛ نقد ادبي: سبک‌شناسي (محمود فتوحي-سخن)؛ تاريخ‌نگاري: ۱-اجتماعيون عاميون (سهراب يزداني-ني) ۲-انتفاضه شعبانيه (ضياءالدين تبرائيان-مرکز اسناد انقلاب اسلامي) دوره‌ هفتم: ۱۳۹۳ دبير اجرايي: مهدي قزلي، دبير علمي: محمدعلي مهدوي‌راد؛ هيات‌علمي: ۱-محمدعلي مهدوي‌راد ۲-محمدرضا زائري ۳-محمدرضا جوادي‌ ۴-احمد دهقان ۵-صادق کرميار ۶-محسن کاظمي ۷-حسين پاينده ۸-محمد حنيف ۹-بلقيس سليماني؛ داوران: رمان: ۱-بلقيس سليماني ۲-قاسمعلي فراست ۳-حميدرضا‌ شاه‌آبادي؛ داستان کوتاه: ۱-ابوتراب خسروي، 2-مجيد قيصري، ۳-محمدجواد ‌جزيني؛ نقد ادبي: ۱-محمدرضا‌ سنگري، ۲-محسن سليماني ۳-حسين بيات؛ مستند‌نگاري: ۱-جواد محقق، ۲-نصرت‌الله محمودزاده ۳-حبيبه جعفريان برگزيده: رمان: ۱-ملکان عذاب (ابوتراب خسروي-ثالث) ۲-آه با شين (محمدکاظم مزيناني-سوره مهر) مستند‌نگاري: ۱-سفر‌برگذشتني (محمدرضا‌توکلي صابري-قطره) ۲-زندان الرشيد (محمدمهدي بهداروند-سوره مهر) نقد ادبي: گشودن رمان(حسين پاينده-مرواريد) شايسته‌تقدير داستان کوتاه: رازهاي سانتي‌متري(مردعلي مرادي-روزنه) دوره‌ هشتم: ۱۳۹۴ دبير اجرايي: مهدي قزلي، دبير علمي: محمدعلي مهدوي‌راد، هيات‌علمي: ۱-محمدعلي مهدوي‌راد ۲-محمدرضا زائري ۳-محمدرضا جوادي‌ ۴-احمد دهقان ۵-مصطفي مستور ۶-عبدالعلي دستغيب ۷-مهدي حجواني ۸-راضيه تجّار ۹-بلقيس سليماني. داوران: رمان: ۱-محمدرضا بايرامي ۲-عباس پژمان ۳-حسين فتاحي داستان کوتاه: ۱-فيروز زنوزي‌جلالي ۲-داوود غفارزادگان ۳-محمدجواد‌ جزيني نقد ادبي: ۱-محمدرضا‌سنگري ۲-محمد سرور‌مولايي ۳-مريم حسيني، مستند‌نگاري: ۱-مسعود کوثري ۲-گلعلي بابايي ۳-کورش علياني. برگزيده: رمان: ۱-پاييز فصل آخر سال است(نسيم مرعشي-چشمه) ۲-دختر لوتي (شهريار عباسي-مرواريد) مستند‌نگاري: آب هرگز نمي‌ميرد (حميد حسام-صرير) شايسته‌تقدير داستان کوتاه: ۱-نگهبان تاريکي (مجيد قيصري-افق) ۲-آيا بچه‌هاي خزانه رستگار مي‌شوند؟ (مهدي اسدزاده-پيدايش) نقد ادبي: ۱-کلک خيال‌انگيز (ابوالفضل حري-ني) ۲-روايت‌شناسي کاربردي (علي عباسي-دانشگاه شهيدبهشتي) مستند‌نگاري: تو در قاهره خواهي مُرد (حميدرضا صدر-چشمه) دوره‌ نهم: ۱۳۹۵ دبير اجرايي: مهدي قزلي، دبير علمي: منيژه آرمين، هيات‌علمي: ۱-منيژه آرمين ۲-محمدرضا زائري ۳-محمدرضا جوادي‌ ۴-احمد دهقان ۵-ابراهيم زاهدي مطلق ۶-محمد سرور‌مولايي ۷-ابوتراب خسروي ۸-مجيد قيصري ۹-محمدحسين‌جعفريان داوران: رمان: ۱-قاسمعلي فراست ۲-حسين فتاحي ۳-يزدان سلحشور داستان کوتاه: ۱-داوود غفارزادگان ۲-غلامعباس عبدي ۳-راضيه تجّار نقد ادبي: ۱-يعقوب آژند ۲-بهمن نامور مطلق ۳-مريم حسيني مستند‌نگاري: ۱-مجيد حسيني ۲-حميد حسام ۳-حبيبه جعفريان بخش افغانستان: ۱-ابراهيم زاهدي مطلق ۲-مجيد قيصري ۳-شهريار عباسي برگزيده: رمان: لم‌يزرع (محمدرضا بايرامي-نيستان) داستان کوتاه: ۱-روباه شني(محمد کشاورز-چشمه) ۲-بازار خوبان (آرش صادق‌بيگي-نگاه) شايسته‌تقدير مستند‌نگاري: ۱-پيغام ماهي‌ها (گلعلي بابايي-بيست و هفت) ۲-«ر»(مريم برادران-آرما)