واکاوی مشکلات آموزش مجازی در کشور و استفاده از شاد

خبرگزاري مهر، گروه دانش و فناوري؛ معصومه بخشي پور: پس از آن که شيوع ويروس کرونا باعث تعطيلي دانشگاه‌ها و مدارس کشور شد، دولت براي جلوگيري از عقب ماندگي تحصيلي دانش آموزان و دانشجويان سازوکارهايي را با محوريت آموزش از راه دور و آموزش مجازي در پيش گرفت.

در آن زمان وزارت علوم پس از مواجهه با چالش چگونگي تداوم فعاليت‌هاي آموزشي در بحران کرونا، طرح جايگزيني آموزش الکترونيکي و غيرحضوري را بر پايه فضاي وب به جاي آموزش حضوري، درنظر گرفت و وزارت آموزش و پرورش نيز بستر پيام رسان هاي داخلي و نيز اپليکيشن «شاد» را براي اين موضوع انتخاب کرد؛ البته اجراي اين سازوکارها با کمبودها و انتقاداتي همراه شد.

کارشناسان معتقدند که هرچند شيوه آموزش مجازي، محصلان را در مسير جديدي در حوزه آموزش قرار داده و حرکت مثبتي به شمار مي‌رود، اما نبود زيرساختهاي آموزش مجازي در کشور در دوران کرونا نمود پررنگي داشته است.

هم اکنون و با وجود اينکه آموزش مجازي روزهاي پاياني خود را به دليل نزديک شدن امتحانات طي مي‌کند، ارزيابي مرکز ملي فضاي مجازي از روند اجراي طرح آموزش مجازي در دوران کرونا را به عنوان نهاد ناظر در اجراي سياست‌هاي آموزش مجازي کشور، از امير خوراکيان معاون محتواي اين مرکز جويا شديم.

معاون مرکز ملي فضاي مجازي در گفتگو با خبرنگار مهر، عملکرد دستگاه‌هايي مانند وزارت علوم و آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و وزارت ارتباطات را در زمينه آموزش مجازي در دوران کرونا مثبت ارزيابي کرد و با بيان اينکه اپليکيشن «شاد»، نمونه موفقي از اجراي اين طرح بوده است، از بررسي ادامه روند آموزش مجازي در کشور براي سال تحصيلي آينده خبر داد.

مشروح اين گفتگو در ذيل مي‌آيد:

* رويکرد دانشگاه‌ها و مدارس کشور در مواجهه با ويروس کرونا و روند برگزاري کلاس‌هاي درس مجازي نشان داد که شيوه آموزش مجازي در ايران با نواقصي همراه است و به همين دليل شاهد برخي نارضايتي‌ها در اين زمينه بوده ايم. در اين خصوص مرکز ملي فضاي مجازي به عنوان ناظر بر روند فعاليت دستگاه‌هاي مرتبط با آموزش مجازي در کشور، چه اقداماتي انجام داده و آيا نحوه برگزاري کلاس‌هاي درس مجازي را بررسي کرده است؟

ما کاملاً درگير اين موضوع بوديم. مساله آموزش يکي از موضوعات مهم در تحولات فضاي مجازي محسوب مي‌شود که روي اين حوزه نيز تأثيرات بسيار عميق و گسترده‌اي دارد. به طوري که حوزه آموزش مي‌تواند مدل حکمراني و مدل نظام حکومت‌ها را تغيير دهد و يا تنظيم کند.

به هر حال آموزش عرصه مهمي است و از اين حيث که مربوط به نسل آينده مي‌شود، نيازمند توجه بيشتر است؛ از اين رو ما مساله آموزش را قبل از بحث‌هاي کرونا در قالب تحولات حوزه فضاي مجازي دنبال مي‌کرديم. به تعبيري ديگر «تغييرات مدل حکمراني در حوزه آموزش در عصر تحولات فضاي مجازي»، در دستور کار ما قرار داشته است.

براين اساس گزارشي از سوي مرکز ملي فضاي مجازي به طور مفصل تهيه و براي رئيس جمهور ارسال شد که رئيس جمهور اين گزارش را با دستورات ذيل آن به وزارت آموزش و پرورش ابلاغ کرد. در همين رابطه کارگروهي نيز ايجاد شد تا اين تحولات را بررسي و تعيين کند که چه اقداماتي بايد در برابر اين تحولات در نظام آموزش و پرورش و نظام آموزش عالي صورت گيرد.

از اين رو جلسات مهمي را با وزراي آموزش و پرورش و علوم براي پيگيري اين موضوع در مرکز ملي فضاي مجازي برگزار کرديم. اين کارگروه در حوزه پلتفرم‌هاي آموزشي، محتواي آموزشي، نظام ارزشيابي، توليد محتوا و بسياري از مسائل ديگر که در حوزه آموزش و فضاي مجازي مطرح است موضوع را مورد بررسي و پيگيري قرار داد.

* وضعيت ارائه آموزش مجازي در دروان کرونا به چه نحوي بود؟ کدام بخش‌ها مشکل داشتند و نقاط قوت و ضعف آموزش مجازي را در دوران کرونا چطور مي‌بينيد؟

زماني که بحران کرونا پيش آمد، اين مقدمات و مباحث مورد نظر به ما کمک کرد و به کار سرعت داد. در حقيقت اينجانب معتقدم که در فرصت کرونايي در کشور درحوزه آموزش، اقداماتي که پيش بيني مي‌شد ظرف ۳ سال انجام شود در عرض ۳ ماه صورت گرفت. از اين جهت سرعت کار افزايش پيدا کرد.

ما در ايام کرونا، جلسات مشترکي در سطح رئيس مرکز ملي فضاي مجازي و وزراي ارتباطات و آموزش و پرورش داشتيم و جلسات مفصلي نيز در سطوح معاونان وزارتخانه‌ها و اعضاي حقيقي شوراي عالي فضاي مجازي نيز برگزار کرديم و موضوع آموزش مجازي به طور جدي دنبال شد.

در حوزه دانشگاه در ابتدا خيلي موضوع جدي گرفته نشد اما بعد از طولاني شدن فرآيند قرنطينه و تعطيلي دانشگاه‌ها و کلاس‌ها، وزارت علوم خيلي زود تصميم به حضور در زمينه آموزش مجازي گرفت. البته چون سامانه‌هاي فعال‌تري از قبل داشتند، خيلي سريع توانستند کلاس‌ها را راه اندازي کنند و کار در دانشگاه‌ها به سرعت شکل گرفت.

در ابتدا مقداري سرعت برقراري ارتباط پايين بود که بخشي مربوط به مشکلات فني مي‌شد و بخشي هم به خاطر اينکه کلاً در کشور با افزايش حجم تقاضا اينترنت در ايام کرونا مواجه شديم، با مشکلات همراه بود.

اما اين مشکلات امروز در حوزه آموزش عالي به حداقل رسيده است. طبق گزارشاتي که ما داريم در اين ايام حدود يک درصد کل ترافيک اينترنت کشور مربوط به آموزش الکترونيکي دانشگاه‌ها بوده که عدد قابل توجهي است.

مشکلات آموزش مجازي امروز در حوزه آموزش عالي به حداقل رسيده است. طبق گزارشاتي که ما داريم در اين ايام حدود يک درصد کل ترافيک اينترنت کشور مربوط به آموزش الکترونيکي دانشگاه‌ها بوده که عدد قابل توجهي است در حوزه آموزش و پرورش نيز به برکت بحث‌هايي که قبلاً شده بود موضوع آموزش مجازي مقداري شفاف بود. اما يک سري مشکلاتي از جهت زيرساختي و فني وجود داشت که با کمک مرکز ملي فضاي مجازي، وزارت ارتباطات و اپراتورها، کار به سرعت شکل گرفت و براي سامانه «شاد» امکانات فني و زيرساختي خوبي آماده شد.

برخي مشکلات مربوط به خود سيستم بود که هم اکنون به حداقل رسيده است. براساس گزارش‌هايي که مرکز ملي فضاي مجازي تهيه کرده است در سيستم آموزش مجازي دانش آموزان، برخي مشکلات مربوط به فرآيند احراز هويت بود که اين بخش مطلقاً برطرف شد. موضوع ديگر مربوط به امکانات جديدي بود که لازم بود در اين سيستم برقرار شود.

براي مثال مهمترين امکان مورد تقاضاي معلمان و دانش آموزان، بحث ارتباط تصويري (لايو استريم) در کلاس درس بود که اين امکان به مرور در سامانه «شاد» برقرار شده و هم اکنون نيز در حال اجرا است.

در مورد محتواي استاندارد نيز اقدامات خوبي در حوزه آموزش مجازي صورت گرفت. به نحوي که توليدات خوبي از سوي آموزش و پرورش پيش بيني شد و هم از توليدات موجود تا حدودي استفاده شد. هم اکنون نيز در تلاش هستند زمينه‌اي ايجاد شود که توليد هر محتواي آموزشي به سرعت فرآيند تأييد را طي کند و در اختيار دانش آموزان در سيستم آموزش از راه دور قرار گيرد. در همين حال اولويت براي توليد محتواي آموزش مجازي به ۲۰ درصد دروسي تعلق گرفته که امسال تدريس نشد و قرار است اين موضوع با توليد سريع محتواي آموزشي، جبران شود.

* با اين وجود به نظر مي‌رسد عملکرد وزارتخانه‌هاي مسئول در امور آموزش مجازي از جمله وزارت ارتباطات، آموزش و پرورش و علوم را مثبت ارزيابي مي‌کنيد. اما با اين حال چرا انتقاداتي به اين شيوه آموزشي در کشور وارد است و آنطور که بايد اين مدل آموزشي نتوانسته رضايت مخاطبان را جلب کند؟

الان مشکل اصلي در آموزش مجازي مربوط به عده‌اي است که دسترسي به ابزارهاي ارتباطي ندارند. چرا که تقريباً مشکلات اصلي در سامانه «شاد» حل شده و ما از اين جهت نسبت به آينده خيلي خوش بين و راضي هستيم. ما معتقديم که با توجه به محدوديت‌هايي که در کشور وجود داشته و مشکلاتي که از نظر فني و سرعت و زمان کم که داشتيم، اقدام خوبي در جهت آموزش مجازي دانش آموزان انجام شد؛ علاوه بر آموزش و پرورش، وزارت ارتباطات هم در رفع مشکلات زيرساختي کمک کرد و اخيراً نيز با دستور دولت، ترافيک سامانه «شاد» رايگان شده است.

از طرفي ديگر اپراتورهاي تلفن همراه نيز با نگاه مسئوليت اجتماعي و همکاري در جهت رفع مشکلات و نيازهاي فرزندان اين کشور به مساله ورود کردند.

بنابراين مشکل اصلي فعلاً مربوط به حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد دانش آموزاني است که به ارتباطات دسترسي ندارند؛ به اين معني که يا به اينترنت دسترسي نداشته، يا سيم کارت ندارند و وضعيت مالي آنها به نحوي نيست که گوشي هوشمند داشته باشند و از امکانات محروم هستند؛ به همين دليل آموزش و پرورش در تلاش است که اين بخش را هم بتوانند پشتيباني کرده و اين مشکل را حل کند.

مشکل اصلي آموزش مجازي مربوط به حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد دانش آموزاني است که به ارتباطات دسترسي ندارند؛ يا سيم کارت ندارند و وضعيت مالي آنها به نحوي نيست که گوشي هوشمند داشته باشند و از امکانات محروم هستند در همين حال اقدام ديگري که انجام شد مربوط به راه اندازي مرکز تماس براي دريافت مشکلات مخاطبان سامانه «شاد» است که حدود ۱۰۰ نفر در اين کال سنتر حضور دارند و شماره ۴۳۰۸۰ به اين موضوع اختصاص يافت. کارشناسان فني در ۷۵۰ منطقه آموزش و پرورش به موضوعات پاسخ مي‌دهند و از اين طريق بسياري از مشکلات شناسايي شده است.

گزارش ما نشان مي‌دهد که اپليکيشن «شاد» حدود ۱۹ ميليون بار نصب شده که از اين تعداد ۱۱.۵ ميليون دانش آموز از اين سامانه استفاده مي‌کنند. در همين حال ۷۹۰ هزار معلم فعال با هويت مشخص در اين سامانه حضور دارند و حدود ۱۲۵ هزار مدير و تعدادي از خانواده‌ها نيز عضو اين نرم افزار هستند.

از سوي ديگر گزارش مرکز ملي فضاي مجازي حاکي از آن است که تاکنون حدود ۳.۵ ميليارد پيام و محتواي درسي و يک ميليارد و دويست ميليون فايل در اين سامانه رد و بدل شده شده است. همچنين گفته مي‌شود که روزانه ۱۰۰ ميليون پيام در اين سامانه جابجا مي‌شود.

نکته مهم ديگر اين است که مطابق با گزارشاتي که داريم در ساعاتي که ترافيک سامانه «شاد» افزايش پيدا مي‌کند ترافيک پيام رسان ها و سرويس‌هاي خارجي به شدت کاهش پيدا مي‌کند.

اين نکته از اين جهت داراي اهميت است که اين موضوع را اثبات مي‌کند که هر جا ما با نگاه ايجابي سرويس و خدمات مورد نياز مردم را فراهم کنيم، قطعاً با استقبال کاربران مواجه مي‌شود و وقتي اين فضا ايجاد نشود، اين امکان را در اختيار سرويس‌هاي خارجي گذاشته ايم.

* اگرچه شما همچنان معتقديد که عملکرد وزارتخانه‌هاي متولي حوزه آموزش مجازي مثبت است اما در اين دوران بحث کيفيت زيرساختهاي آموزش مجازي دانشگاه‌ها در کنار کيفيت محتواي آموزشي، باعث گلايه‌هايي شد. در اين زمينه بررسي شما چگونه بوده است و آيا موارد داراي اشکال را به وزارت ارتباطات اعلام کرديد؟

بحث مصرف اينترنت در اين ايام دغدغه اصلي وزارت ارتباطات بوده است و آنها تلاش کردند در اين ايام، اين موضوع را مديريت کنند. چرا که ميزان مصرف در زمان کوتاهي به شدت افزايش يافت و اين موضوع قطعاً با رشد طبيعي که در سيستم پيش بيني شده بود، متفاوت بود. اين مساله با مشکلاتي همراه شد. به هر حال آنها تلاش کردند که به نحوي شبکه را توسعه دهند که ما در سرعت و ميزان مصرف، محدوديتي نداشته باشيم.

* در حوزه محتواي آموزشي چطور؟ آيا نظارت محتوايي بر آموزش مجازي از سوي مرکز ملي فضاي مجازي صورت گرفت و محتواي ارائه شده مطابق با قوانين و ضوابط بود؟

البته؛ يکي از دلايل آموزش و پرروش براي راه اندازي سامانه متمرکز آموزش مجازي «شاد»، موضوع محتوا بود. چرا که در ابتدا پيشنهاد بر اين بود که از بستر پيام رسان هاي داخلي براي اين کار، کمک گرفته شود اما در آن صورت، امکان نظارت محتوايي به صورت فني و هوشمند ممکن بود. اما در شرايط فعلي با سامانه «شاد» اين هدف تأمين شده است و طبق گزارش‌هاي آموزش و پرورش مشخص شده است که با مشکل خاصي در حوزه محتوا روبرو نبوده ايم.

اما اگر قرار بود براي ارائه دروس آموزش مجازي از بستر پيام رسان استفاده شود، به هر دليلي ممکن بود يک محتواي نادرست روي آن منتقل مي‌شود و دانش آموز به آن محتوا دسترسي داشته باشد. اين موضوع فرآيند نظارت محتواي آموزشي را سخت مي‌کرد.

هم اکنون با سامانه متمرکزي روبرو هستيم که در يک فضاي سالم و متناسب با محيط آموزشي به دانش آموزان آموزش مي‌دهد و در آن خبري از محتواي متفرقه نيست. البته ممکن است محتوايي که ارائه مي‌شود نيازمند طراحي و تدوين برخي شاخص‌ها و استانداردها داشته باشد که مقداري زمانبر است. اما اصل موضوع مشکلي ندارد و بستر کار آماده است.

* چشم انداز آموزش مجازي در کشور را چگونه مي‌بينيد و پيش بيني شما براي ادامه روند آموزش مجازي در صورت تداوم بيماري کرونا چيست؟

ما مساله آموزش را خيلي مهم مي‌دانيم. چرا که آموزش از جمله موضوعاتي است که سرويس‌هاي جهاني براي آن سرمايه گذاري‌هاي زيادي کرده اند. حتي اگر بحث کرونا هم نبود، ما بايد به عنوان يکي از اولويت‌هاي جدي در کشور، مساله آموزش مجازي را دنبال مي‌کرديم.

آموزش مجازي بحث‌هاي ديگري مانند عدالت آموزشي را نيز درپي دارد و اين مسائل اقتضا مي‌کند که ما به طور جدي به آن بپردازيم. در فضاي مجازي بهترين اساتيد و آموزش‌ها مي‌تواند در اختيار يک دانش آموز در شهرستان دورافتاده اي هم قرار گيرد و امکان به اشتراک گذاري محتوا فراهم مي‌شود.

نکته ديگر مربوط به کاهش هزينه‌ها است که هزينه کشور را از جهت توليد کتاب و محتواهاي درسي پايين مي‌آورد و از سوي ديگر امکان نظارت و کيفيت تدريس را افزايش مي‌دهد. چرا که ارائه دروس در سامانه قابل نظارت و ارزيابي است و مي‌توان عملکرد متوليان را با يکديگر مقايسه کرد.

ضمن اينکه از جهت حفظ استقلال کشور در عرصه‌هاي مهم نيز موضوع آموزش يکي از ميدان‌هاي اصلي و مهم است. بايد تلاش شود که آموزش در تسلط حاکميت سرويس‌هاي خارجي قرار نگيرد و به همين دليل بايد بحث پلتفرم‌ها و سرويس‌هاي آموزش مجازي را به طور جدي دنبال کنيم.

اين يک سياست اساسي و اصلي در مرکز ملي فضاي مجازي است و ما قبل از کرونا نيز اين بحث را دنبال مي‌کرديم و هم اکنون با شيوع کرونا، اين موضوع سرعت گرفته است.

ما حتماً موضوع آموزش مجازي را در آينده هم دنبال مي‌کنيم؛ فعلاً يک مقطع تا پايان شهريورماه براي اتمام اين مقطع تحصيلي تعريف کرده ايم و براي ادامه اين روند در سال تحصيلي آينده نيز در حال برگزاري جلسات مشورتي با آموزش و پرورش هستيم که در سال تحصيلي جديد نيز موضوع را دنبال کرده و از ظرفيت سامانه «شاد» و هم سرويس‌ها و خدماتي که روي اين سامانه ارائه مي‌شود، بهره ببريم؛ کيفيت محتواي آموزشي و شاخص‌هاي لازم آن نيز به گونه‌اي طراحي شود که از ابتداي سال تحصيلي آينده با يک جهش در حوزه آموزش مجازي مواجه شويم.

* آيا قرار است طرح ادامه روند آموزش مجازي به صورت مصوبه در شوراي عالي فضاي مجازي مطرح شود؟

اين طرح در قالب يک گزارش در شوراي عالي فضاي مجازي با عنوان تحولات حکمراني در عصر مجازي بوده است که تاثيرات فضاي مجازي را در حوزه‌هاي مختلف مورد بررسي قرار داده است. براي مثال در اين گزارش به بررسي تاثيرات فضاي مجازي در حوزه رسانه، نشر و آموزش و پرورش پرداخته شد. در اين راستا گزارش‌هاي پيوست توسط مرکز ملي فضاي مجازي تهيه و سياستهايي تصويب شد که به ابلاغ سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها رسيد. به همراه اين سياستها، مجموعه گزارش‌هاي دقيقي نيز تهيه شد که مجموعه‌هاي مرتبط براساس اين گزارش‌ها در حال کار هستند. البته ما آموزش و پرورش را در اولويت اصلي قرار داديم.

ما حتماً موضوع آموزش مجازي را در آينده هم دنبال مي‌کنيم؛ فعلاً يک مقطع تا پايان شهريورماه براي اتمام اين مقطع تحصيلي تعريف کرده ايم و براي ادامه اين روند در سال تحصيلي آينده نيز در حال برگزاري جلسات مشورتي با آموزش و پرورش هستيم يکي از دغدغه‌هاي ما براي آينده در حوزه آموزش و فضاي مجازي، بحث‌هاي تربيتي، فوق برنامه و اوقات فراغت است که اگرچه اين مباحث در زمره آموزش‌هاي اصلي قرار ندارند اما در کنار آموزش رسمي، براي آينده دانش آموزان ضروري محسوب مي‌شود. به همين دليل در تلاش هستيم با آموزش و پرروش براي رفع اين دغدغه برنامه ريزي کرده و راهکارها و تدابيري را مشخص کنيم.

* در اين زمينه آيا توسعه اپليکيشن‌هاي بومي مي‌توانند کارساز باشند؟

بله؛ اپليکيشن‌ها يکي از بحث‌ها و ظرفيت‌هاي محتوايي مهم در کشور هستند که در قاعده قانوني مرکز رسانه‌هاي ديجيتال وزارت ارشاد مجوز مي‌گيرند و نظارت محتوايي بر آنها صورت مي‌گيرد. اين بستر مي‌تواند در زمينه مهارت آموزي دانش آموزان موثر واقع شود.

به طور کلي دغدغه اين است که در صورتي که فضاهاي آموزشي با محدوديت حضور مواجه باشند، تکليف فعاليت‌هاي اوقات فراغت، پرورشي و تربيتي و فعاليت‌هاي مربوط به مهارت آموزي دانش آموزان در ارتباط با فضاي مجازي چه مي‌شود. از نظر ما متولي اين بخش روشن است و در خصوص سياستگذاري و قانونگذاري جديد بلاتکليفي نداريم.