پشت پرده خشک شدن هورالعظیم

در سال ۱۳۹۸ که پس از بالا آمدن رودخانه‌هاي کرخه، دز و کارون، بخش زيادي از خوزستان درگير سيلاب شده بود، با هدايت آب به تالاب هورالعظيم، بخشي از مشکلات مردم کاهش يافت. در آن زمان، موضوع مهمي از سوي کارشناسان محيط زيستي مطرح شد و آن هم، نقش داشتن وزارت نفت در ممانعت از آبگيري هورالعظيم به دليل وجود تاسيسات نفتي در آن منطقه بود؛ موضوعي که اين روز‌ها در اوج مشکلات کم آبي مردم خوزستان، دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است.

البته وزارت نفت بار‌ها اين نظر کارشناسان را تکذيب کرده و حتي اعلام کرده که حاضر است پس از بالا آمدن سطح آب در صورت آبگيري هورالعظيم، شرايط را مانند ميدان‌هاي نفتي آبي فرض و در هورالعظيم نيز سکو ايجاد کند، اما آيا واقعا انجام چنين کاري ممکن است؟

هدايت اله خادمي، مديرعامل اسبق شرکت حفاري شمال و عضو سابق کميسيون انرژي مجلس در گفت و گو با خبرنگار اقتصاد و انرژي گروه اقتصادي باشگاه خبرنگاران جوان پيرامون اين مسئله توضيح داد: وزارت نفت از نظر عمليات حفاري که انجام مي‌دهد و مواد شيميايي که در زمين‌ها رها مي‌کند، صدماتي را به محيط زيست مي‌زند، اما اين که تالاب هورالعظيم صرفا به دليل فعاليت‌هاي وزارت نفت خشک شده باشد صحيح نيست.

او افزود: تاسيسات و جاده‌هاي ايجاد شده توسط وزارت نفت در اين مسئله بي اثر نيست، اما موضوع اصلي، عدم تخصيص حق آبه‌اي است که به تالاب داده نشده و باعث شد که به اين وضعيت برسد. به همين دليل است که اکنون با آزاد شدن مقداري آب از کرخه، آبگيري تا حدودي در اين تالاب انجام شد و اين که بگوييم تنها باعث و باني اين مشکلات وزارت نفت است، درست نيست.

خادمي ادامه داد: خوزستان سرزميني است که بيشتر، فعاليت‌هاي نفتي در آن صورت مي‌گيرد، اما وزارت نيرو، وزارت نفت و وزارت جهاد کشاورزي، در تخريب يا حفظ محيط زيست در اين استان، نقش اساسي دارند. تغيير کاربري اراضي، کشت‌هاي غير اصولي و ايجاد سدها، اتفاقاتي بوده که به محيط زيست اين استان آسيب زده است. به هر حال شرکت مناطق نفتخيز جنوب به تنهايي توان توليد حدود سه ميليون بشکه نفت را دارد و در آن جا فعاليت مي‌کند و تنها عامل ايجاد اين مشکلات در آن منطقه وزارت نفت نيست.

تازه در ابتداي بحران هستيم!

نماينده سابق ايذه و باغملک در مجلس شوراي اسلامي، همچنين گفت: محيط زيست مانند سيستم عصبي است که اگر آسيب ببيند، ترميم آن به سادگي ممکن نيست. به نظر مي‌رسد که اگر اين بار هم متوجه فاجعه نشويم، تازه ابتداي مشکلات و بحران‌هاي زيست محيطي در خوزستان هستيم. زيرا اين مشکلات فعلي فقط مربوط به جنوب غرب خوزستان است و شمال شرق خوزستان نيز با همين مشکلات به دليل وجود سد‌هاي کارون ۳، کارون ۴ و گتوند رو به روست.

او گفت: در هر صورت تمام اين صحبت‌ها را ديگر هم مردم و هم مسئولان متوجه شده اند و دولتمردان بايد اين بار به طور جدي به مسئله ورود کنند، زيرا صنايع بسيار حساس کشور در اين استان حضور دارند که تعطيل کردن آن‌ها غيرممکن است.

شايد حفاري افقي از خارج هورالعظيم، بهتر از حفاري عمودي داخل تالاب باشد

خادمي با اشاره به موقعيت استراتژيک استان خوزستان، ضمن تاکيد بر اين که بايد امور اين استان به افراد کاردان و شايسته سپرده شود، در پاسخ به اين سوال که آيا امکان ايجاد سکو در تاسيسات نفتي فعلي موجود در هورالعظيم وجود دارد يا خير، اظهار کرد: نوع فعاليت در هر منطقه متفاوت است؛ در آب‌هاي عميق، دکل دريايي و سکو نصب مي‌کنند و متناسب با شرايط، تاسيسات نفتي ايجاد مي‌شود.

او توضيح داد: براي فعاليت در آب‌هاي عميق، نمي‌شود دريا را خشک کرد، در خشکي هم متناسب با شرايط خودش مي‌شود فعاليت کرد و نيازي به نصب دکل دريايي نيست.

مديرعامل اسبق شرکت حفاري شمال در ادامه گفت: بنابراين، تالاب‌ها نيز شرايط خودشان را دارند؛ تالاب را خشک نمي‌کنند تا تاسيسات نفتي ايجاد شود! در تالاب‌ها بايد از ابتدا سکو نصب شود. نکته مهم اين است که تالاب ها، آب‌هاي کم عمقي دارند که نوع سکو و دستگاه‌ها براي آن‌ها متفاوت از سکو و تجهيزات دريايي است.

او ضمن تاکيد مجدد بر اين که تنها دليل مشکلات تالاب هورالعظيم، وزارت نفت نيست، گفت: بايد از ابتدا متناسب با شرايط تالاب هورالعظيم، تاسيسات مناسب نفتي نصب مي‌شد، اما اشتباه کرده اند و ضربه زده اند و اکنون راهکار اين است که بايد اين اشتباهات را اصلاح کنند. بايد متناسب با عمق آن جا، سکو‌هاي ويژه آب‌هاي کم عمق را نصب کنند.

عضو سابق کميسيون انرژي مجلس تاکيد کرد: البته بسياري از کار‌ها را نيز مي‌توان در تالاب انجام نداد. شايد بتوان در فاصله‌اي خارج از تالاب، حفاري افقي انجام داد و از زير تالاب ، نفت را برداشت کرد.

يک نمونه از سکو‌هاي حفاري مشهور به Swamp Barge در آب‌هاي با عمق کم در کشور اندونزي

او در مورد مشکلات مطالعات اوليه ميدان‌هاي نفتي غرب کارون، گفت: در بازه‌اي قرار بود اين کار توسط شرکت‌هاي خارجي انجام شود که بدقولي کردند و سپس به شرکت‌هاي داخلي سپرده شد. به هر حال هر مقدار را که خارجي‌ها انجام داده اند يا نداده اند و هر مقدار را که شرکت‌هاي داخلي انجام داده اند، در نهايت وظيفه کارفرماي اصلي يعني شرکت نفت بوده که بر صحت آن‌ها نظارت کند تا تاثيرات مخرب زيست محيطي را به حداقل برساند.

خشکسالي مقصر اصلي است

در محدوده تالاب هورالعظيم، ميادين مهم غرب کارون وجود دارند؛ منطقه ميدان نفتي آزادگان شمالي که بخش عمده آن در بخش شمالي هورالعظيم در حوضچه ۱ و ۲ واقع شده، منطقه ميدان نفتي آزادگان جنوبي که در ضلع جنوبي حوزه تالابي در حوضچه ۳، ۴ و ۵ قرار گرفته، ميدان نفتي يادآوران که در خارج از حوزه تالاب است و ميدان ياران در بخش شمالي و جنوبي که در نوار مرزي ايران و عراق در حوضچه ۴ و ۵ قرار دارد، همگي ميادين تحت توسعه توسط شرکت مهندسي و توسعه نفت (متن) در غرب کارون هستند.

اين شرکت از شرکت‌هاي مهم زير نظر شرکت ملي نفت ايران است که به منظور توسعه ميادين نفتي، فعاليت‌هاي گسترده‌اي را در استان نفت خيز خوزستان انجام مي‌دهد.

تورج دهقاني مديرعامل شرکت مهندسي و توسعه نفت (متن) در گفت و گو با خبرنگار اقتصادي و انرژي گروه اقتصادي باشگاه خبرنگاران جوان در مورد نقش تاسيسات نفتي در خشک شدن تالاب هورالعظيم بيان کرد: ريشه اين مشکلات به مسئله خشکسالي بر مي‌گردد؛ در دهه اخير، به جز زمان محدودي که سال‌هاي بسيار پر بارشي را داشتيم و عوارضي مانند سيل رخ مي‌داد، عمدتا دچار خشکسالي بوده ايم و امسال و سال گذشته سال‌هاي بسيار سختي براي کشور بود.

او با تاکيد بر اين که همه بخش‌هاي ديگر کشور هم دچار خشکسالي و بحران‌هاي مربوطه هستند، اظهار کرد: در نيمه جنوبي کشور، خشکسالي شديدتر و گرما بيشتر است. همچنين، چون زندگي مردم بيشتر تحت تاثير کشاورزي قرار دارد، نگاهشان هميشه به آسمان است.

دهقاني ادامه داد: در حال حاضر بايد کمک کرد تا اين حاد بودن مشکل به ويژه براي مردم خوزستان که خطّه مهمي براي کشور محسوب مي‌شود، فروکش کند. سال گذشته به چند روستاي اين منطقه با احداث خط لوله آبرساني کرديم. در حال حاضر نيز در تلاش هستيم تا با انجام کار‌هايي مانند رساندن آب آشاميدني به مردم از مشکلات و آلام مردم بکاهيم، به همين دليل دستورات لازم را صادر کرديم تا تمامي امکانات به خصوص براي حل مشکل آب آشاميدني مردم، بسيج شود.

حفاري افقي بايد توجيه اقتصادي داشته باشد

او تاکيد کرد: آغاز عمليات حفاري و احداث تاسيسات نفتي در آن منطقه مربوط به بيش از ۱۰ سال گذشته است. در حال حاضر شرايط به گونه‌اي است که به دنبال مقصر گشتن، دردي را دوا نمي‌کند و پس از فروکش کردن اين مشکلات، بايد به مسائل زيرساختي فکر کنيم.

مديرعامل شرکت مهندسي و توسعه نفت در مورد اين که آيا احداث تاسيسات حفاري با شيوه بهره برداري افقي از مخازن نفتي منطقه و جايگزيني آن‌ها با تاسيسات فعلي که با شيوه عمودي از مخازن بهره برداري مي‌کنند، امکان پذير است يا خير؟ توضيح داد: از نظر فني بسياري از کار‌ها امکان پذير است، اما انجام اين کار‌ها بايد از نظر فني و اقتصادي، به صورت همزمان بررسي شود.

او تاکيد کرد: اين کارها، نيازمند مباحث تخصصي است که بايد سناريو سازي آن انجام شود و گروه‌هاي کارشناسي بر روي آن مطالعه کنند و پس از آن، راهکار‌هاي مناسب را پيشنهاد دهند و سپس بايد منابع مالي لازم نيز تخصيص داده شود.

کمبود ورود آب به هورالعظيم دليل اصلي مشکل است نه تاسيسات نفتي

در اين زمينه، يکي از مديران شرکت ملي نفت که تمايلي به ذکر نامش نداشت نيز، در گفت و گو با خبرنگار اقتصاد و انرژي گروه اقتصادي باشگاه خبرنگاران جوان، ضمن رد ادعاي خشک شدن هورالعظيم به دليل مخالفت وزارت نفت با آبگيري اين تالاب، بيان کرد: هورالعظيم مانند کاسه‌اي است که دو سوم آن سمت عراق و يک سوم ديگر آن سمت ايران است، عمده آب کرخه در آنجا مي‌ريزد و اين ظرف مي‌تواند آن را براي يک مدت طولاني در خودش نگه داري کند.

او افزود: متاسفانه امسال به دليل خشکسالي بسيار زياد، کمبود ورودي آب به هورالعظيم به چشم آمده است. در واقع، سد کرخه عملا بسته شده يا با دِبي خيلي پاييني باز شده که کفاف زندگي و معيشت مردم منطقه را نمي‌داده است. به همين دليل، تمام رودخانه‌هاي اين محدوده خشک شده اند در حالي که در تمام دوران پس از به وجود آمدن اين رودخانه ها، سابقه خشک شدن نداشته اند. يعني گرچه گاهي کم آب شده ، اما به هر حال يک دبي بسيار مختصري داشته  و کاملا خشک نبوده است.

اين مدير نفتي که اصالتا اهوازي است، ادامه داد: مديريت آب و سد‌ها در اين مسئله بسيار اهميت دارد، بحث ديگر اين است که آيا واقعا در سرمنشا‌ءهاي اين رودخانه ها، انتقال آبي صورت مي‌گيرد؟ و اگر صورت مي‌گيرد به چه ميزان است؟ بنابراين، عامل اصلي اين مشکلات، سرمنشا‌ءهاي ورود آب به هورالعظيم هستند و اين طور نيست که شرکت نفت، آن جا را خشک کرده باشد.

بايد در سدسازي‌ها بازنگري شود

او با تاکيد بر اين که در زمان وقوع سيل چند سال اخير در هورالعظيم نيز در آن جا حضور داشته، بيان کرد: ادامه زندگي هور و معيشت مردم در آن جا، نياز به يک دبي مداوم از طرف سد کرخه و آب کارون دارد. بايد چند کار در اين شرايط انجام داد؛ يک کار مهم اين است که روي سدسازي‌هايي که انجام گرفته، بازنگري انجام دهيم.

اين مدير شرکت ملي نفت اظهار کرد: سوال اينجاست که آيا اين سد‌ها واقعا ضروري بوده اند؟ اگر بحث تامين برق از آن هاست که برق مي‌تواند از طريق منابع ديگري مانند نيروگاه‌هاي گازي، انرژي خورشيدي يا هسته‌اي و مانند اين‌ها نيز تامين شود. اگر هدف، مهار آب و سيلاب است که باز هم شاهد ناکارآمدي آن‌ها هستيم. بنابراين، بايد شرايط بهينه‌اي را تعريف کنيم که اين سد‌ها محدود شوند. به نظر مي‌رسد که در ايجاد سدها، افراط صورت گرفته و بدون مطالعه ايجاد شده اند.

او تصريح کرد: بحث ديگر اين است که اين سدها، در جايگاهي که بايد، ايجاد نشده اند. به طور مثال، سد گتوند به روي ساختار‌هاي نمکي گچساران احداث شده که سبب شده آب در آنجا حدود ۱۷۰۰ تا ۲۳۰۰ ppm شوري داشته باشد. اين مسئله زمين‌ها و نخلستان‌هاي جنوب را تخريب کرده و تصفيه چنين آبي نيز کار بسيار دشواري است.

اين مدير شرکت ملي نفت تاکيد کرد: هرچند بايد از ابتدا در مهندسي نفت، کلاستر (Cluster به معني حفاري مجموعه‌اي از چاه‌ها) يعني چندين مورد از يک نوع سکو را احداث مي‌کردند که بسته به شرايط مي‌توانست از هر کدام از اين سکو ها، حدود ۵ تا ۶ حلقه چاه حفر شود، اما هنوز براي جبران مشکل دير نشده، زيرا زندگي مردم تحت الشعاع قرار گرفته است.

او همچنين گفت: به هر حال اين اتفاق در زمان ايجاد تاسيسات نفتي محدوده هورالعظيم  نيفتاده و اکنون بايد به جاي دنبال مقصر گشتن و بررسي تاريخچه که پيمانکاران ايراني، ژاپني و چيني هر کدام در اين منطقه نفتي چه کرده اند، به دنبال راهکار‌هاي آن باشيم.

وقتي رانت و رابطه جاي آمايش سرزميني را مي‌گيرد

بر اساس اين گزارش، وجود تاسيسات نفتي تنها عامل ايجاد مشکلات اين تالاب مهم در کشور نيست، اما بي تاثير هم نبوده و اين که مي‌توان از منطقه‌اي خارج از تالاب به ذخاير نفتي زير آن دسترسي پيدا کرد يا نه؟ نياز به انجام مطالعات کارشناسي دارد، اما اين مطالعات بايد قبل از شروع کار انجام مي‌شد تا اين همه آسيب به محيط زيست وارد نشود.

نغمه مبرقعي، کارشناس برنامه ريزي محيط زيست بيان کرد: بار‌ها با اصرار‌هاي نابجايي از سوي بعضي از سياستمداران، دولتمردان و نمايندگان مجلس در مورد اين مسئله مواجه بوديم که اصرار مي‌کردند بايد در فلان استان، پالايشگاه يا پتروشيمي احداث شود. در حالي که قابليت‌هاي سرزميني، چنين چيزي را براي آن استان ديکته نمي‌کرد. اگر در گذشته، سند آمايش ملي کلاني داشتيم که تعيين مي‌کرد کدام استان قابليت احداث پالايشگاه يا پتروشيمي را دارد، به اين مشکل بر نمي‌خورديم که مثلا نمايندگان مجلس با توجه به وعده‌هاي انتخاباتي يا ساير مسائل، چنين چيزي را مطالبه کنند.

مبرقعي ضمن بيان اين که «آمايش ملي بايد رکن اصلي سرمايه گذاري‌ها در کشور باشد نه اصرار دولت يا يک نماينده»، ادامه داد: متاسفانه در سال‌هاي گذشته، موارد متعددي را داشته ايم که با مصوبه هيئت دولت يا موارد ديگر، بدون توجه به قابليت‌هاي سرزميني، مصوبه‌هايي انجام شد که مسائل محيط زيستي در آن ديده نشده بود. وقتي قرار باشد براي يک صنعت مجوزي صادر شود، يکي از مراحل آن اين است که گزارش ارزيابي اثرات توسعه يا EIA براي آن تهيه شود. گاهي براي تهيه اين گزارش به ما مراجعه مي‌شد و زماني که بررسي مي‌کرديم، متوجه مي‌شديم که منطقه‌اي که آن صنعت قرار بود در آن ايجاد شود، در آمايش استاني نيز به آن استناد نشده بود، اما وقتي اين مسئله را اعلام مي‌کرديم، به مصوبه بالادستي اشاره مي‌شد.

او گفت: برخي محيط زيست را محيط «ايست» مي‌نامند و معتقدند که دريافت مجوز محيط زيست، مانعي براي توليد است در حالي که ممکن است با الزامي نبودن دريافت مجوز محيط زيست، در کوتاه مدت از توليد مانع زدايي کرده باشيم، اما در طولاني مدت، موانعي را براي توليد ايجاد خواهد کرد که به هيچ وجه قابل جبران نخواهد بود.

اين کارشناس برنامه ريزي محيط زيست بيان کرد: بدترين برداشت از شعار مانع زدايي از توليد، حذف مجوز‌هاي محيط زيستي است. تسهيل شدن فرآيند محيط زيستي بسيار مطلوب است، اما حذف آن، برداشت غلطي است که نقش قابليت توليد را از سرزمين، حذف خواهد کرد.

بر اين اساس، انجام نشدن مطالعات دقيق پيش از شروع پروژه‌هاي حساس کشور، مشکلي است که به دليل اهميت ندادن دولت‌ها به مسئله آمايش سرزميني ايجاد شده است. اکنون سندملي آمايش سرزميني به تصويب رسيده و مهمترين کار براي واردات نشدن ضربات جبران ناپذير بيشتر مانند فاجعه هورالعظيم به کشور، اجراي دقيق آن است که امروزه تبديل به يک مطالبه عمومي شده است.