معادله‌ی بازگشت از حج و خرید سوغات از دیدگاه حجت‌الاسلام قرائتی

ماجراي خريد سوغاتي در حج در چند سال گذشته موضوعي بوده که به‌عنوان يک مسأله، محل بحث‌هاي مختلفي واقع شده است. گاهي به حجم زياد خريدها و بعضا غيرضروري بودن آن‌ها اشاره مي‌شد، گاهي هم از اين‌که زائران و حاجيان ايراني به جاي حضور در نمازهاي جماعت مسجدالنبي و مسجدالحرام، مقابل مغازه‌ها صف مي‌کشيدند تا فروشنده از مسجد برگردد. البته سفر حج در يک زماني تحت تأثير شرايط تحريم‌هاي جنگ تحميلي، فرصتي بود تا حاجيان ايراني به خريد يخچال و ماشين لباسشويي خارجي اقدام کنند؛ اما در سال‌هاي اخير اين پرسش هم ايجاد شده است که چرا بايد اين همه ارز در خارج از کشور براي خريد اجناس نامرغوب چيني صرف شود؟ با همه‌ي اين اوصاف، در حج امسال اين وضعيت به‌شدت تغيير کرد که احتمالا بخشي از آن براثر فرهنگ‌سازي‌ها و توصيه‌هاي صورت‌گرفته بود و از سويي کاهش شديد ريال ايران در برابر ريال عربستان به يک‌سوم ارزش سال گذشته. البته از منظري، خريدهاي انبوه سال‌هاي گذشته را طبيعي بتوان توصيف کرد، وقتي جنسي را که مشابه آن در ايران 25هزار تومان ارزش داشت، در عربستان با شش‌هزار تومان مي‌شد خريد؛ اما به هر حال به نقطه‌اي رسيده‌ايم که آمار اوليه نشان‌دهنده‌ي کاهش 30 درصدي خريد سوغاتي دارد. حجت‌الاسلام والمسلمين محسن قرائتي در نوشتاري به ابعاد مختلف اين موضوع پرداخته است: موضوع هديه دادن و سوغاتي آوردن در اسلام مورد توجه بوده، به آن سفارش شده است، تا آنجا که امام صادق (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: هديه حج نيز جزو حج است و پولي که صرف تهيه آن مي‌شود، پاداش همان مالي را دارد که صرف اصل حج مي شود؛ ولي در خريد سوغات بايد نکاتي را با دقت مراعات کرد: 1- از خريد اشياي تجملاتي که با شأن زائران خانه‌ي خدا سازگار نيست دوري کنيد. 2- خريد به‌صورت اتلاف وقت و پرسه زدن در بازار، باعث حسرت و خسارت در قيامت و خلاف رضاي خداست. 3- هنگام نماز جماعت هرگز مشغول خريد و فروش نباشيد. 4- از خريدن اجناسي که سودش به جيب دشمنان اسلام مي‌رود جدا دوري کنيد. اي کاش مسئولان کشورهاي اسلامي با ايجاد بازار مشترکي در مکه و مدينه توليدات کشورهاي اسلامي را در معرض خريد و فروش قرار مي‌دادند و با قطع رابطه‌ي اقتصادي با بيگانگان و به کساد کشيدن بازار پررونق آن‌ها، سيلي محکمي بر صورت‌شان مي‌نواختند. 5- خريد هدايا و سوغات نبايد به‌صورتي درآيد که بر حاجي فشار و اکراه وارد کند و نشاط حج را از او بگيرد. امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: از صرف بودجه‌هاي غيرضروري در حج صرف نظر کن تا نشاط حج در تو همچنان زنده بماند. کساني که خرج حج را به‌خاطر يک سري خريدهاي زياد و ديد و بازديدهاي طولاني و پرخرج تحمل مي‌کنند، همين که سخني از رفتن به مکه پيش مي‌آيد نشاط چنداني از خود نشان نمي‌دهند. در روايات مي‌خوانيم در ايامي که رسول خدا (صلي‌الله عليه و آله) در مدينه بودند، علاقه‌مندان از مکه براي حضرت آب زمزم را به‌عنوان سوغات مي‌آوردند و ايشان با روي باز مي‌پذيرفتند. 6- هدايا را تنها براي کساني نياوريد که با آن‌ها دوست هستيد يا قبلا هدايايي براي‌تان آورده‌اند. امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: "اَهدِ اِلي مَن لا يُهدي اِليکَ " حتي به کساني که به تو هديه نمي‌دهند، هديه بده. 7- تقسيم سوغات بايد عادلانه و بدون منت و محترمانه باشد. 8- مردم نيز بايد با کمال خوش‌رويي، هديه را قبول کنند و هرگز آن را کم نشمرند و پس ندهند و با هداياي ديگران مقايسه نکنند، زيرا رسول اکرم (صلي‌الله عليه و آله) فرمود: اگر مرا براي غذاي بسيار ساده‌اي چون يک پاچه گوسفند دعوت کنند، آن را مي‌پذيرم. باز هم تکرار مي‌کنم که وضع موجود خريد هدايا به چند دليل مورد رضايت نيست: 1- معمولا خريد هدايا از اجناس شرق و غرب و سودرساني به کفار و خارج کردن ارز کشور است. 2- در حمل و نقل و تقسيم و خريد آن خلاف‌هايي رخ مي‌دهد که در جمع شايد کفه گناه آن بر ثوابش سنگيني کند. 3- گرچه در خريد و فروش بايد سعي کنيم که مغبون نشويم، زيرا که در حديث مي‌خوانيم " اِنَّ المَغبُونَ في بَيعِهِ وَ شَرائِهِ غَيرُ مَحمُودٍ وَ لا مَاجِورٍ" " کسي که در خريد و فروش کلاه سرش رود نه اجر دارد و نه پسنديده است". به همين جهت است که امام صادق (عليه‌السلام) در سرزمين مني براي خريد گوسفند چانه مي‌زد، به‌طوري که بعضي از ياران تعجب کردند، حضرت حديث فوق را خواندند. البته معناي چانه زدن اين است که در معامله، کلاه سر انسان نرود و جنس خوب را با قيمت مناسب بخرد. اگر در روايات مي‌خوانيم که در اين سفر خرج کنيد، مراد آن است که جنس خوب تهيه کنيد و خود و همراهان‌تان را در رفاه قرار دهيد و اگر رواياتي مي‌گويد: چانه بزنيد، يعني از گران خريدن بپرهيزيد. پس هيچ‌گونه منافاتي ميان اين دو دسته روايات نيست. نکته‌اي که بايد تذکر دهم آن است که در حديث مي‌خوانيم: خداوند اجازه نمي‌دهد مومن خود را ذليل کند و اگر چانه زدن همراه با يک نوع تحقير و نشانه‌ي بي‌پولي باشد، يا چانه زدن خواهران در بازار با مردان که گاهي همراه با چشم‌چراني و لبخندهاي مسمومي باشد که سبب از بين رفتن تبليغات و سبک شدن چهره‌ي جمهوري اسلامي شود، گناه و لطمه به خون شهداست. به همين جهت است که حضرت امام - رضوان‌الله عليه - در پيام سال 1364 خود به زائران خانه خدا فرمود: "پرسه زدن در بازار، دل صاحب شريعت را به درد مي‌آورد". موضوع ديگري که معمولا در ميان زائران خانه خدا به چشم مي‌خورد آن است که هدايا و اجناس خود را با سايران مقايسه مي‌کنند و گاهي خود را مغبون مي‌پندارند و روي آن ساعت ها فکر مي‌کنند و حرف مي‌زنند، غافل از آن‌که حضرت علي (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: "اَلمَبغبُونُ مَن غُبِنَ حَظَّهُ مِنَ الآخِرَةِ" " کسي که در پاداش‌هاي اخروي کم‌بهره باشد مغبون است". در جاي ديگر امام صادق (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: "مَنِ استَوي يَوماهُ فَهُوَ مَغبُونٌُ" " کسي که دو روزش يکسان باشد مغبون و ضرر کرده است". بنابراين سزاوار است حجاج خانه خدا به جاي اين‌که در نرخ اجناس و امثال آن از يکديگر جست‌وجو و در مقام مقايسه و رقابت و سبقت برآيند، در استفاده از اوقات و پرداخت به عبادات در ميدان مسابقه شرکت کنند. * ايسنا