برگزیده

نه عقب‌نشینی، نه توافق

شرق

بروزرسانی 1404/03/03 - 18:13

شرق/متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

وحیده کریمی| درست در لحظه‌ای که دیپلماسی باید فصل تازه‌ای از گره‌گشایی‌ها را رقم بزند، دور پنجم مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا در رم، بیش از آنکه نشانه‌ای از پیشرفت باشد، آینه‌ای شد تمام‌قد از بی‌اعتمادی مزمن، مواضع متناقض و فرسایش تدریجی واقع‌گرایی در دو سوی میز مذاکره. مذاکره‌ای که به‌سختی هماهنگ شد؛ زیرا ایران حاضر نبود پشت میزی بنشیند که ‌گزینه حذف غنی‌سازی روی آن بیاید.

بنابراین تهران با تیمی محدود «و بدون حضور هیئت هسته‌ای و فنی مانند دور چهارم» و واشنگتن همراه با تیم فنی اما دچار وسواس‌های راهبردی، در سایه میانجیگری عمان گرد آمدند تا شاید گرهی گشوده شود. اما آنچه آشکار شد، تکرار یک سناریوی آشنا بود: خطوط قرمز جابه‌‌جانشدنی، تهدیدهای آشکار و امیدهایی که بیش از آنکه به توافق تکیه داشته باشند، به صبر سیاسی دل بسته‌اند.

دور پنجم مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا، روز گذشته در محل رزیدانس سفیر سلطنت عمان در رم در حالی برگزار شد که تیم آمریکایی پیش از هیئت ایرانی در محل مذاکره حاضر شد و دیداری با وزیر امور خارجه عمان داشت؛ بعد از این دیدارها هیئت ایرانی وارد شد تا نشست اصلی که در سایه افزایش تنش‌ها، اختلافات ریشه‌دار و هشدارهای متقابل، با میانجیگری عمان برگزار شود. هرچند بعد از چهار دور حتی دیروز هم طرف‌ها درگیر پیچیدگی‌های جدی بودند.

به‌ویژه که براساس برخی گزارش‌ها، «استیو ویتکاف»، مذاکره‌کننده آمریکایی، پیش از دور پنجم مذاکرات هسته‌ای در رم ایتالیا با «دیوید بارنیا»، رئیس موساد، دیدار و گفت‌وگو کرده است. براساس گزارش آکسیوس، بارنیا و درمر قصد دارند با ویتکاف مواضع خود را هماهنگ کنند و بلافاصله پس از پایان مذاکرات، از جزئیات آن مطلع شوند.

البته با توجه به خروج ویتکاف قبل از پایان مذاکره و رفتن به سمت فرودگاه، «به گفته منابع ایرانی» به دلیل پرواز مهمی که داشت، دیداری مبنی بر ارائه گزارش مذاکرات بین طرف آمریکایی و اسرائیلی حاصل نشد.

اختلاف بنیادین؛ غنی‌سازی آری یا نه؟
گره اصلی مذاکرات، بی‌هیچ تردیدی همچنان مسئله تداوم غنی‌سازی اورانیوم در داخل ایران است. تهران با صراحت اعلام کرده که غنی‌سازی حتی بدون توافق ادامه خواهد یافت و امکان توافق بر پایه «غنی‌سازی صفر» را رد کرده است. وزیر امور خارجه کشورمان بامداد جمعه و پیش از سفر به ایتالیا برای شرکت در این گفت‌وگوها در مطلبی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «یافتن مسیر دستیابی به توافق، معادله پیچیده‌ای نیست: سلاح هسته‌ای صفر = توافق داریم. غنی‌سازی صفر = توافقی در کار نیست». سیدعباس عراقچی خطاب به مقامات آمریکایی تأکید کرد: «زمان تصمیم‌گیری فرا رسیده است». به نظر می‌رسد این دور از مذاکرات که با تلاش‌های وزیر خارجه عمان برگزار شده است، افق پیش‌روی این مذاکرات را تا حدودی مشخص کند. در سوی مقابل، آمریکا با افزایش فشارها و اصرار بر توقف کامل غنی‌سازی در ایران، بر موضعی پافشاری می‌کند که ایران آن را «غیرواقع‌بینانه» و «غیرقابل مذاکره» توصیف کرده است. به گفته مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزارت خارجه، مواضع آمریکایی‌ها در مورد غنی‌سازی متناقض است و اگر خواسته آمریکا غنی‌سازی صفر باشد، مذاکرات به بن‌بست خواهد رسید.

تفاوت ترکیب تیم‌ها و نقش عمان
در حالی که ترکیب هیئت ایرانی در این دور از مذاکرات به ‌صورت محدود بود و به گزارش خبرنگار صداوسیما، هیئت مذاکره‌کننده ایرانی بدون همراهی همه تیم فنی در رم حضور داشت، آمریکایی‌ها با تیم فنی، از جمله مایکل آنتون، وارد محل مذاکره شدند؛ مسئله‌ای که به تعبیر برخی تحلیلگران می‌تواند نشانه‌ای از نگاه جدی‌تر واشنگتن به ابعاد تکنیکی مذاکرات باشد.

نقش میانجیگرانه عمان در این دور نیز پررنگ بود. گفته شده بدر بوسعیدی، وزیر خارجه عمان، با پیگیری و اصرار شخصی خود، زمینه‌ساز برگزاری این دور از گفت‌وگوها شد. فاصله نزدیک محل اقامت سفیر ایران تا محل مذاکره‌ فقط چند صد متر بود، اما شکاف میان مواضع طرفین به مراتب بیشتر.

البته در این بین کارولین لیویت، سخنگوی کاخ سفید، در نشست خبری خود گفت: «دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، به مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا خوش‌بین است و معتقد است که در مسیر درستی حرکت می‌کند».

واکنش‌ها و تهدیدها
مقام‌های ایرانی با انتقاد شدید از تحریم‌های جدید آمریکا، از جمله تسری آن به بخش ساخت‌وساز، این اقدامات را نشانه‌ای از فقدان صداقت واشنگتن در مسیر دیپلماسی دانسته‌اند. در این میان، سخنگوی وزارت خارجه ایران در پیامی تصریح کرد: «مصمم به صیانت از حقوق و منافع عالیه ملت ایران هستیم».

تخت‌روانچی نیز با هشدار نسبت به تداوم تهدیدات نظامی و فشار خارجی، از احتمال اقدامات متقابل ایران از جمله توقف همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اخراج بازرسان سخن گفت.

نگاه به آینده؛ توافق در مسقط؟
اگرچه فضای مذاکرات در رم سنگین و پرتنش بود، اما احتمال ادامه مذاکرات در مسقط مطرح شده ‌ا‌ست. با این حال، موفقیت گفت‌وگوها به میزان واقع‌بینی آمریکا و آمادگی‌اش برای فاصله‌گرفتن از مواضع حداکثری وابسته خواهد بود. در همین حال، برخی منابع غربی از پیشنهاد احتمالی تولید سوخت هسته‌ای از اورانیوم وارداتی به‌جای غنی‌سازی داخلی سخن گفته‌اند؛ پیشنهادی که وال‌استریت‌ژورنال از آن سخن گفته و افزوده: «مقام‌های سابق آمریکایی می‌گویند که یکی از پیشنهادهای مطرح‌شده در مذاکرات پیشین با ایران ممکن است ارزش مطرح‌شدن مجدد را داشته باشد. بر اساس این پیشنهاد، ایران غنی‌سازی اورانیوم را متوقف می‌کند، اما امکان تولید سوخت هسته‌ای برای رآکتورهای غیرنظامی را با استفاده از اورانیوم غنی‌شده وارداتی به دست می‌آورد».

پیشنهادی که اگر صحت داشته باشد هم احتمالا در دستور کار ایران قرار نخواهد گرفت.

در این بین مانند چهار دور قبل بازار گمانه‌زنی گرم بود و در میانه روز شبکه CNN در گزارشی با ادعای گفت‌وگو با منابع ایرانی گفت: «ایران در این دور صرفا به ارزیابی مواضع آمریکا پرداخته و دستیابی به توافق را بعید می‌داند».

در اواخر زمان مذاکره هم خروج ویتکاف حواشی‌ای با خود داشت. هرچند سخنگوی وزارت امور خارجه ایران گفت: «مذاکرات در سطح هیئت‌های فنی همچنان ادامه دارد. در حال حاضر، آقای دکتر عراقچی مشغول گفت‌وگو با همتای عمانی خود است. رئیس هیئت مذاکره‌کننده آمریکایی، آقای رابرت ویتکاف، به دلیل برنامه‌ پروازی، دقایقی پیش محل مذاکرات را ترک کرد. با این حال، روند گفت‌وگوها با تسهیلگری وزیر امور خارجه عمان همچنان میان دو هیئت ادامه دارد. در مجموع، می‌توان گفت این دور از مذاکرات در فضایی حرفه‌ای، آرام و معقول برگزار شده است. جزئیات دقیق‌تر را پس از پایان گفت‌وگوها ارائه خواهیم کرد».

بعد از پایان مذاکرات هم، وزیر خارجه عمان در جمع‌بندی آنچه در رم رخ داده گفت: «دور پنجم مذاکرات ایران و آمریکا امروز در رم با مقداری پیشرفت، اما بدون نتیجه‌گیری نهایی، به پایان رسید. امیدواریم در روزهای آینده مسائل باقی‌مانده را روشن کنیم تا بتوانیم به سوی هدف مشترکِ دستیابی به توافقی پایدار و محترمانه پیش برویم». در پایان هم عراقچی و بوسعیدی مذاکره دوجانبه داشتند و به بررسی روند مذاکرات پرداختند.

همچنان اختلاف‌نظر بسیار است
به هر حال فضای حاکم بر مذاکرات رم نشان داد که اگرچه دو طرف هنوز در میز گفت‌وگو حضور دارند، اما در میدان واقعی، فاصله‌شان بر سر مفاهیم پایه‌ای همچون «حق غنی‌سازی» همچنان پابرجاست.

دور پنجم مذاکرات نه پایانی بود بر مسیر دشوار توافق، نه نقطه‌ای برای شکست قطعی؛ بلکه تبلوری بود از نبرد سیاسی–فنی اراده‌ها، خطوط قرمز و آزمون اعتماد در مسیر پرسنگلاخ دیپلماسی هسته‌ای ایران و آمریکا. مذاکرات در رم، پیش‌درآمدی حساس برای دور بعدی احتمالی در مسقط خواهد بود؛ اگر آن‌چنان که ایرانی‌ها می‌گویند، «امکان خوبی برای توافق» وجود داشته باشد و اینکه آمریکایی‌ها بالاخره تکلیفشان با خودشان مشخص شود؛ زیرا آنها هنوز نمی‌دانند از مذاکرات چه می‌خواهند و هر روز مواضعشان تغییر می‌کند، بنابراین دور پنجم مذاکرات رم، نه نقطه عطفی در مسیر حل‌وفصل بحران هسته‌ای، که تکرار تلخ تردیدها و تضادها بود.

صحنه‌ای که در آن دو بازیگر اصلی، هر‌یک از دو سوی صحنه، مشغول اجرای مونولوگ‌هایی از جنس خط و نشان و هشدار بودند، بی‌آنکه افق روشنی برای رسیدن به توافق از پس اختلاف نظرها فراهم شود. ایران، با تأکید بر حق قطعی غنی‌سازی، به دور از نگرانی از ایستادگی بر حق مشروع خود و با اراده‌ای مصمم پای میز آمد و آمریکا با زبانی تهدیدآمیز، بار دیگر نشان داد که هنوز مرز میان فشار و مذاکره را بازتعریف نکرده است.

آنچه از رم می‌ماند، نه توافقی تازه که یادآوری این واقعیت است که تا وقتی واشنگتن از سیاست «هم تحریم، هم مذاکره» فاصله نگیرد و تهران نیز راهی برای عبور از روایت‌های مبهم صرف نیابد، هیچ میز مذاکره‌ای در قلب دیپلماسی اروپا نخواهد توانست آن گره اصلی را بگشاید که نه در سانتریفیوژها، که در فقدان اعتماد و توازن درک متقابل نهفته است. آینده‌ای اگر هست، فعلا از رم نمی‌گذرد؛ شاید از مسقط بگذرد البته اگر آنجا گفت‌وگو جای تهدید را بگیرد و آمریکایی‌ها دست از تغییر مواضع بردارند و جدی پای میز مذاکره بیایند.