صبح نو/
متن پيش رو در صبح نو منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست
محمد سياح| سالهاست که کشورهاي منطقه از جمله ايران و عراق درگير گرد و غبارهايي هستند که نفس را در سينهها حبس کرده است اما بايد گفت گرد و غبار علاوه بر خسارتهاي انساني که به جوامع بهويژه شهرهاي درگير با اين موضوع در نقطه بحران، وارد ميکند؛ خسارات مادي ديگري را نيز وارد کرده است که اين خسارات در سال هاي گذشته به خوبي ديده نشده يا درباره آن کمتر اطلاعرساني شده است ولي اخيرا گزارشي در اين باره منتشر شده است که نشان ميدهد اين گرد و غبارها چندان بي اثر در آسيب به تاسيسات آب و برق نبوده اند؛ تاسيساتي که آسيب به هر کدام ميتواند جمعيت زيادي را در نقاط درگير با اين پديده نوظهور با مشکلات عديدهاي مواجه کند.
منشأ اصلي ريزگردها، کويرها و باتلاقهاي در حال خشک شدن عراق است که خاک و شنهاي آن از طريق باد شمال به ايران ميآيد. دليل اصلي خشک شدن زمينهاي عراق، آبگيري سدهايي چون سد آتاترک در کشور ترکيه است. به عبارتي آب رودخانههاي دجله و فرات به واسطه سدسازيهاي ترکيه کم شده و دشت بينالنهرين رطوبت خود را از دست داده و به منبعي براي توليد گردوغبار تبديل شدهاست. عدم پايبندي ترکيه به معاهدات بينالمللي و تسلط اين کشور بر دجله و فرات نه تنها باعث ايجاد پديده ريزگرد در خاورميانه شده، بلکه بهرهکشي بيرويه از منابع طبيعي و مديريت نامناسب و يکسونگرانه براين منابع باعث شده ايران امروز درگير معضلاتي چون خشکسالي، سيلاب و گردوغبار باشد و به از دست رفتن ۹۰درصد تالابهاي کشور بيانجامد.
خسارت انساني
باد شمال از خرداد تا شهريور ميوزد و از شمال غربي خاورميانه شکل ميگيرد و تا خليج فارس و رسيدن به سطح آبهاي آزاد پيش ميرود.
سه کشور ايران، عراق و عربستان به طور مشترک هزينههاي اراضي منبع غبار را تامين ميکردند و تمام اراضي در فصل خاصي از سال مالچپاشي ميشد. جنگ عراق موجب فراموشي اين کار و در نتيجه افزايش توفانهاي غبار در خوزستان، غرب ايران و سرانجام تقريبا در همه ايران شد.
حتما تاکنون شنيدهايد که هواي تهران حاوي ذرات معلق بسيار ريز است. اين ذرات يا مانند گردوغبار منشأ طبيعي دارند و با جريان باد وارد هواي شهرمان ميشوند و يا از احتراق انواع سوختها در کورهها و مشعلها و بهويژه در خودروها و از همه مهمتر از خودروهاي ديزلي و خودروهاي بنزيني کاربراتوري توليد ميشوند. تفاوت عمده اثر ذرات بر سلامتي انسان در منشأ و اندازه آن است. ذراتي که از احتراق توليد ميشوند به مراتب سميتر و خطرناکتر از ذرات طبيعياند. علاوه بر آن ذرات ناشي از احتراق بسيار ريزتر از ذرات طبيعياند و به همين دليل ميتوانند تا اعماق دستگاه تنفسي انسان نفوذ کنند و حتي وارد جريان خون شوند. از اين رو قرار گرفتن در معرض دود موتور ديزل و دود خودروهاي کاربراتوري بسيار خطرناک است و اين خطر در صورتي که زمان مواجهه با اين ذرات بيشتر باشد، افزايش مييابد.
تأسيسات زير خاک ميرود
اما يکي از آسيبهاي جدي که گردوغبار به کشور وارد ميکند آسيب به تأسيسات زيرساختي است، تأسيسات آب و برقي که زندگي تک تک شهروندان در اقصينقاط کشور به آن بستگي دارد. اخيراً مطالعاتي در اين باره صورت گرفته که نشان ميدهد باوجود تصور عمومي که گردوغبار تنها بر سلامت انسانها اثر ميگذارد نشان ميدهد که آسيبهاي وارد شده به تجهيزات که از اين پديده ناشي ميشود به ميلياردها تومان ميرسد. متخصصان مديريت اجتماعي پژوهشگاه نيرو، آثار اجتماعي ريزگردها و اختلال در خدماترساني آب و برق را مورد بررسي قرار دادند.
خانم اشرف السادات پسنديده، عضو هيأتعلمي گروه مديريت علوم اجتماعي پژوهشگاه نيرو با بيان اينکه قرار است نتايج اين پژوهش در يک نشست تخصصي ارائه شود و با اشاره به اينکه اين بررسي به عنوان يک تحقيق موردي شناخته مي شود، به «صبح نو» ميگويد: «اين تحقيق نخستين بررسي از اين نوع است که سعي کرده ابعاد گستردهاي از علل، آثار و پيامدهاي پديده ريزگردها را مورد بررسي قرار دهد.»
او ادامه ميدهد: «بهمنماه۱۳۹۵، استان خوزستان با يکي از بيسابقهترين بحرانهاي خود در چند دهه اخير مواجه شد که بخشي از نارضايتيهاي ناشي از وقوع اين بحران به همراه نارضايتيهاي انباشته شده از ساير موضوعات اين استان در سالهاي گذشته خود را در روزهاي بعد نشان داد.»
پسنديده افزود: «در اين روز با از مدار خارج شدن تعداد زيادي از پستهاي فشار قوي و نيروگاههاي مهم استان، برق بيش از ۹۰درصد مشترکان استان قطع و به دليل وابستگي عملکردي، تجهيزات تأمين آب شرب استان نيز از مدار خارج و آب بخش قابل توجهي از مشترکان استان نيز قطع شد.»
گره زيرساخت حياتي با برق
عضو هيأت علمي گروه مديريت علوم اجتماعي پژوهشگاه نيرو توضيح ميدهد: «به دليل آنکه بيشتر زيرساخت هاي حياتي با برق گره خورده است، همزمان با قطع برق شاهد اختلال گسترده در خدمات رساني و تامين آب، اينترنت و ارتباط دستگاه هاي تلفن بوديم.» او ميگويد: «باوجود آنکه در خوزستان شاهد مديريت بحران فوقالعاده اي از سوي وزارت نيرو و بهويژه صنعت برق بوديم، اما اين موضوع در ذهن مردم
به روشني چيزي که مديران تصور ميکردند، نبود.»پسنديده با بيان اين که احساسات مختلفي مانند تبعيض و احساس کمتوجهي باعث تشديد اين شرايط و نارضايتي شد، تاکيد ميکند: «بررسيهاي صورت گرفته بيانگر خسارت حدود دو هزار ميليارد توماني ريزگردها بر اقتصاد است.»
عضو هيات علمي گروه مديريت علوم اجتماعي پژوهشگاه نيرو با اشاره به اين که سابقه مطالعه در خصوص ريزگردها به اوايل دهه80 بر ميگردد، ابراز تعجب کرده و ميافزايد: «اينکه چرا توجه کافي نسبت به اين مطالعات صورت نگرفته است، جاي بحث دارد.»
انباشت ذرات گرد و خاک حاوي ترکيبات و املاح خاص بر روي مقرهها يکي از شروط لازم براي وقوع حادثه نهايي بوده است. وقوع پديده ريزگردها در چند دهه گذشته و تشديد اين پديده در سالهاي اخير در کنار مه شديد و رطوبت بالا، شرط لازم ديگر براي وقوع حادثه نهايي بوده است. با رسيدن ميزان رطوبت در خوزستان به نزديک صد درصد، خاک
انباشتشده بر روي مقرهها بهواسطه تجميع ذرات گرد و غبار، به گل تبديل شده و نهايتا موجبات کاهش ضريب عايقي مقرهها، اتصال کوتاه و قطعي برق را فراهم ميکند.
ذراتي حاوي اثرات شيميايي
دکتر سيد فخرالدين افضلي، عضو هياتعلمي بخش مهندسي منابع طبيعي و محيطزيست دانشگاه شيراز هم درباره اثرات پديده گردوغبار به «صبح نو» ميگويد: «ريزگردها به طور غالب از ذرات بسيار ريز خاک و کمي شن ريز تشکيل شدهاند. ريزگرد يکي از پيامدهاي فرسايش خاک يعني فرسايش بادي محسوب ميشود و يکي از دلايل عمده ايجاد و تشديد آن بيتوجهي انسان به توسعه پايدار است. اين ذرات به دليل وزن بسيار کم توانايي آن را دارند تا در صورت مهيا بودن ساير شرايط، کيلومترها در هوا معلق مانده و بتوانند مسافت زيادي را بپيمايند.»
او اضافه ميکند: «اين ذرات از نظر شيميايي نيز از فعالترين بخشهاي شيميايي خاک محسوب ميشوند که به همين دليل ميتوانند در منطقه برداشت مثلا اراضي کشور عراق انواع کاتييونها يا مواد شيميايي و آلي را به خود جذب و پس از کيلومترها در منطقه رسوب مثلا ايران برجاي بگذارند. همين امر حساسيت موضوع را دوچندان کرده يعني خطراتي که به لحاظ آلودگي در محل برداشت وجود دارد به منطقه رسوب منتقل مي شود که البته علاوه بر مشکلاتي است که تنفس اين ريزگردها بهوجود ميآورد.»
تأسيسات در معرض حمله گردوغبار
افضلي با اشاره به اثرات و مشکلات بهوجود آمده توسط پديده ريزگرد، توضيح ميدهد: «طوفانهاي گردوغبار منجر به تعطيلي مدارس، لغو پرواز هواپيماها، اخلال در عملکرد نيروگاههاي برق، کاهش منابع آب يا از بين رفتن منابع آب، اختلال در سيگنالهاي تلويزيوني، افزايش تعداد مراجعات به کلينيکها به دليل مشکلات تنفسي و موارد ديگر ميشود که در اين مجال اندک فقط برخي موارد بررسي شده و مورد تحقيق قرار گرفته مورد اشاره قرار خواهند گرفت.»
عضو هيات علمي بخش مهندسي منابع طبيعي و محيط زيست دانشگاه شيراز ميافزايد: «از ميان صنايع مختلفي که مورد آسيب قرار ميگيرند مطالعات تخصصي روي صنعت آب و برق استان خوزستان نشان داده است که ريزگردها پستهاي برق اين استان را به شدت تحت تاثير قرار داده است. تعداد حوادث در سالهاي1387، 1388 به ترتيب از 783 به 1234مورد رسيده است. همچنين اين پديده شبکههاي توزيع برق را دچار مشکلات جدي کرده است و قطعيها و خاموشيهاي زيادي را به وجود آورده است که آمار آن از سال1387 يعني 194مورد به 383مورد در سال1388 رسيده است.»
او با اشاره به آسيب گردوغبار بر محيط زيست و کشاورزي، گفت: «گردوغبار ميتواند منجر به تغييرات اقليم در مقياس جهاني و محلي، تغيير در چرخه بيولوژيکي، زمينشناسي، شيميايي يا محيط زيست انسان شود. آئروسلهاي معدني حاصل از گردوغبار ميتواند بر تشکيل ابر، خصوصيات ابر و ميزان نزولات جوي اثر بگذارد. اين اثر حتي مرجانهاي اقيانوسها و درياها را نيز از دستبرد خويش در امان قرار نداده است. غبار اتمسفري مانع از نفوذ نور خورشيد شده و ميتواند منجر به کاهش توليدات کشاورزي به ميزان پنج تا 30درصد شود. ريزگردها ميتوانند کيفيت محصولات توليدي را به ميزان زيادي کاهش دهند به طوري که حتي کاهش کيفيت خرما را به نحوي که ديگر قابل فروش براي مصرف انساني نبوده است، در پي داشته است.»
با توجه به ماهيت ريزگردها پرداختن صرف به تثبيت شنهاي روان با هر بودجه و منبعي در عراق يا ايران شايد تنها درصد بسيار کوچکي از مشکلات ريزگرد را حل کند و به هيچ وجه علاج واقعه نيست. با توجه به مطالبات ملي و حساسيت موضوع، تشکيل گروههاي کوچک محدود و خاص مشورتي و استفاده نکردن از ساير ظرفيتهاي فکري در استانهاي مختلف کشور بهويژه استانهاي درگير با اين پديده به دور از منطق است و طبيعتا نتايج آن برآيند همه ظرفيتهاي علمي تحقيقاتي و اجرايي نخواهد بود. همچنين اتخاذ برخي تصميمات، فقط هدررفت ميلياردها دلار سرمايه کشور است که نتيجه مطلوبي هم ندارد.
بازار