دلایل وقوع سیل شیراز

ايسنا/ متن پيش رو در ايسنا منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست سيل ۵ فروردين ماه جاري دروازه قرآن شيراز که از اين به بعد بايد نام آن را سيل "انسان‎ساخت" نهاد، اگرچه زمان رخداد آن از ساير سيل‌هاي اخير کمتر بوده، ولي بيشترين کشته را به همراه داشته است که به گفته محققان دخالت انسان مهمترين دليل بروز آن بوده است.  در روز ۵ فروردين ماه "دروازه قرآن" شيراز شاهد رخداد سيلابي بود که به گفته محققان اين سيل هر چند که از ساير سيل‎هاي اخير کشور چون گلستان و ايلام کمتر بود، ولي تلفات انساني آن بالا بوده است. به منظور بررسي ابعاد اين حادثه از سوي دکتر علي بيت‌اللهي، دبير کارگروه ملي زلزله و لغزش لايه‌هاي زمين و با همکاري مجتبي بصيري و آرمين عابدي مطالعاتي در اين زمينه صورت گرفته است که به اين شرح است: در تاريخ روز ۵ فروردين ماه جاري سيلاب ناگهاني (Flash Flood) از باند شرقي مسير بزرگراه شيراز-مرودشت (تنگ الله اکبر) و از سمت شمال شرق به سوي دروازه قرآن سرازير شد. اين سيل در مقايسه با سيل‌هايي که پيش از آن و در روزهاي بعد رخداد ۵ فروردين ماه جاري در استان‌هايي مانند "گلستان"، "لرستان" و "خوزستان" اتفاق افتاد، سيلي به مراتب کوچکتر و بسيار کوتاه مدت بود، اما تعداد کشته‌هاي اين حادثه از تمامي سيل‌هاي بزرگ روزهاي اول سال نو در کشور بيشتر و حادثه آن تلخ‌تر بود. اين سيل را بنا به خسارت‌ها و تلفاتش سيل "انسان‌ساخت" مي‌ناميم؛ چراکه اين سيل در اثر پر کردن آبراهه طبيعي ادامه "تنگ الله اکبر" که در نهايت به رودخانه خشک "شيراز" و به درياچه "مهارلو" ختم مي‌شود، به شکلي تاسف‌بار رخ داد. به گفته دکتر بيت‌اللهي کلانشهري مانند شيراز در پاي "تنگ"، گسترده شده و در معرض رخدادهاي مشابه ديگري همانند سيل پنجم فروردين دروازه قرآن قرار دارد؛ از اين رو بايد تمهيدات کارشناسانه‌اي را جهت کاهش ريسک سيل‌هايي که در امتداد مسير تنگ متوجه شهر شيراز و بويژه امتداد خيابان "حافظ" و اماکن با اهميت اطراف آن امکان وقوع دارند، به کار بست تا درس‌هاي بزرگ آموخته شده از اين سيل عملياتي و اجرايي شود. موقعيت دروازه قرآن دروازه قرآن شيراز در شمال با اندکي تمايل به سمت شرق آرامگاه حافظ، هفت خوان و در فاصله ۳۴۰۰ متري از شاهچراغ واقع در مرکز شيراز قرار گرفته است. موقعيت دروازه قرآن و حوضه "سعديه" در جنوب شرقي که هر دو اين حوضه‌ها مستعد ايجاد سيل‌هاي ناگهاني است در صبح روز ۵ فروردين در بازه زماني ۱۱ و ۳۰ تا ۱۲ ظهر بارندگي رگباري و سيل آسايي در حوضه مشرف به تنگ دروازه قرآن به گونه‌اي رخ داد که به مدت ۱۵ دقيقه حدود ۱۹.۹ ميلي‌متر بارش باران اندازه گيري شد. اين در حالي است که متوسط بارندگي ميانگين سالانه شهر شيراز بر اساس اطلاعات سازمان هواشناسي ۳۲۴ تا ۳۵۰ ميلي‌متر است و مقدار باران ۱۵ دقيقه‌اي که در ايستگاه باران‌سنج آب منطقه‌اي واقع در مجاورت "باغ ارم" به مقدار ۱۹.۹ ميلي‌متر اندازه‌گيري شد. يعني ۲ هزار برابر مقدار سالانه براي بازه زماني ۱۵ دقيقه‌اي. بر اساس گزارش مسئولين هواشناسي استان فارس، بيشترين ميزان بارش‌ها در شهرستان‌هاي لارستان و اردکان، خنج، لامرد و شهر ايزدخواست گزارش شده بود. از ساعت ۸ صبح روز ۵ فروردين که بارندگي در منطقه تنگ شروع شد تا زمان رسيد سيلاب به محدوده شهري (۱۲ ظهر)، بارندگي مستمر، حوضه آبريز تنگ الله اکبر را اشباع کرد و در محدوده شهري بر اساس اطلاعات ايستگاه فرودگاه شيراز و نمودار باران‌نگار آن، بارندگي حدود ۱۰ ميليمتر در مدت زماني کوتاه که با روند بارش در تنگ متفاوت است، رخ مي‌دهد. نمودار بارندگي به ساعت از ابتدا تا انتهاي روز دوشنبه ۵ فروردين ماه ۹۸ در ساعت ۱۱ و ۳۳ دقيقه به وقت محلي روز ۵ فروردين بارندگي شديدي در منطقه آغاز مي‌شود که تا ساعت ۱۱ و ۴۸ دقيقه به مدت ۱۵ دقيقه دوام داشته است. بر اساس داده‌هاي اين ايستگاه مقدار بارندگي در همين مدت ۱۸.۴ ميليمتر بوده است که عدد قابل توجهي است. در همان روز از ساعت ۸ تا ۱۲ مقدار کل بارندگي در ايستگاه نزديک حوضه سيلاب دروازه قرآن ۲۶.۹ ميليمتر ثبت شده است. اين مقدار بارندگي براي ۴ ساعت بوده و چندين برابر ميانگين روزانه متوسط درازمدت منطقه است. حوضه تنگ الله اکبر حوضه آبريز تنگ الله اکبر مشرف به دروازه قرآن، به شکل نامنظم با طول ۶۳۰۰ و عرض ۶۰۰۰ متر در دو مسير شمال شرق –جنوب‌غرب و جنوب‌شرق – شمال غرب در امتداد ارتفاعات "بمو"و عمده مساحت آن در شرق جاده شيراز–مرودشت قرار دارد. انتهايي‌ترين نقطه آن در پائين‌دست حوضه و در فاصله ۳۰۰ متري عمارت دروازه قرآن به سمت مرودشت است. شکل‌گيري تنگ الله اکبر در امتداد جاده مرودشت به شيراز رواناب شکل گرفته در حوضه تنگ پس از تجمع در مسير رودخانه "آب‌زنگي" به پائين دست سرازير و پس از تجمع در استخر تجمع آب با شتاب تندي سرريز کرده و با توجه به سمت و سوي قرار گيري حوض مذکور که در امتداد باند شرقي بزرگراه شيراز –مرودشت واقع شده است، در امتداد همين باند و در راستاي شيب به سمت جنوب غرب و سپس عمدتاً در امتداد بلوار "هفت‌تنان" و در امتداد جنوبي پخش شد. طول اين مسير ۱۱۰۰ متر، شيب آن حدود ۵ درصد و پهناي مسير عبور سيلاب با توجه به عرض باند شرقي بزرگراه شيراز-مرودشت بطور ميانگين ۲۰ متر در نظر گرفته شده است. زون اثر موثر سيلاب دروازه قرآن شيراز حجم آب سيلاب در پائين‌دست به سمت شهر شيراز تا مسير رودخانه "خشک" جريان داشته است و مسلماً اثرات آن در محدوده ابتدايي بعد از دروازه قرآن به مراتب بيشتر بوده است. بر اساس مشاهدات ميداني بيشترين اثر سيلاب از محدوده استخر تجمع آب و در امتداد باند شرقي بزرگراه شيراز تا سه‌راهي "هفت‌تنان" – "آيت الله‌رباني"بوده است. دلايل رخداد تراژدي سيل ۵ فروردين شيراز شدت بارندگي يکي از دلايل رخداد سيلاب ۵ فروردين شيراز بوده است. شيب حوضه سيلابي نيز از ديگر دلايل سيل ۵ فروردين شيراز بوده است. با توجه به شيب تند حوضه و به تبع آن سرعت بالاي حرکت جريان آب، زمان تمرکز کوتاه‌تر و فرصت تخليه آب تجمع يافته در استخر آب واقع در انتهاي حوضه به مراتب کمتر خواهد بود. لذا در طراحي قطر لوله خروجي آب تجمع يافته در استخر بايد مورد ارزيابي قرار گيرد. مسدودسازي مسيل تنگه به دليل توسعه شهري، افزايش بار ترافيک و تعداد جمعيت تغييراتي در مسير تنگه "الله‌اکبر" و آبراهه بزرگ آن ايجاد شده است. مسير دروازه اصفهان شيراز، سمتي که هم اکنون بزرگراه شيراز –مرودشت از سوي شرقي عمارت دروازه قرآن عبور مي‎کرد، پيشتر صورت تصوير ذيل بود: تنگه الله اکبر و دروازه قرآن در دهه ۳۰ بر اساس اين تصوير تردد از زير طاق دروازه انجام مي‌شد و سمت شرقي آن آبراهه بزرگي بود که آب‌هاي فصلي و سيلاب‌ها را بسمت جنوب تا رودخانه "خشک" هدايت مي‌کرد (مسير رودخانه "آب‌زنگي"). ولي با گسترش شهر شيراز و افزايش بار ترافيکي ورودي و خروجي شهر از سمت اصفهان، پهناي دروازه قرآن، امکان تردد همزمان چندين خودرو در مسيرهاي ورودي و خروجي را نمي‌داد و لذا مشکلات ترافيکي زيادي بوجود مي‌آمد. از اين رو ايده هموار کردن آبراهه پهن واقع در شرق عمارت دروازه قرآن مطرح و اجرايي شد. مسير تقريبي آبراهه شرقي دروازه در ادامه به طور شماتيکي که در شکل ذيل نشان داده شده است، در غرب ترمينال "کارانديش" به رودخانه خشک شيراز با امتداد شمال غرب –جنوب شرق وصل مي‌شود. تا اواخر دهه ۶۰ ساکنان شيراز در راستاي اين مسير دره‌اي به عمق تقريبي ۱۰ متر را مي‌ديدند که مسير سيلاب‌هاي مقطعي و گذر آبراهه قديمي بود. در امتداد اين مسير، محله‌اي با نام "سيل‌آباد" در شهر شيراز نامگذاري شد. دو تصوير از دروازه قرآن در قبل و بعد از پر کردن آبراهه شرقي در اواخر دهه ۶۰ ابتدا با هموار کردن دره شرق دروازه قرآن تا بلوار "چهل‌مقام"، لوله استوانه‌اي به قطر ۱.۵ متر براي انتقال آب‌هاي باران و رودخانه "آب‌زنگي" از تنگ به سمت رودخانه "خشک" کار گذاشته شد و در ادامه با تعبيه کالورت‌هاي با سطح مقطع مربع آبراهه عبوري از شمال به جنوب شهر تا مسير رودخانه خشک نيز پر مي‌شود. لازم بذکر است که بنا به گفته اهالي، از محله سعديه نيز به همين روش لوله ديگري به لوله مذکور متصل مي‌شود. بنابراين آبراهه طبيعي که براي خروج آب سيلاب بطور طبيعي درست شده بود، پر شد و با قرار دادن لوله‌هايي در زير و پوشاندن روي آن از مساحت بوجود آمده استفاده به عمل آمد. مسير آبراهه قديمي که به تنگه الله اکبر و حوضه آبريز رودخانه زنگي منتهي مي‌شد و مسير فعلي لوله گذاري براي انتقال آب بر اساس واقعيات به دست آمده از اين گزارش در شکل‌گيري و خسارت سيل لحظه‌اي دروازه قرآن شيراز، دو عامل انسان‌ساخت "سايز لوله انتقال آب" و "مسدود بودن لوله انتقال سيلاب" نقش اصلي را داشته است. محاسبات نشان مي‌دهد در مطلوب‎ترين حالت که لوله انتقال تعبيه شده در پائين ديواره عمود بر مسيل استخر، با قطر ۱.۵ متر بتواند سيلاب را به سمت رودخانه خشک منتقل کند، حداکثر ۱۲ متر مکعب در ثانيه است. اين عدد در مقايسه با دبي سيلاب ۵ فروردين سال ۹۸، جوابگو نبوده و حتي اگر فرض شود که لوله دچار انسداد نبوده، باز نمي‌توانسته با حجم سيلاب ورودي تعادل ايجاد کند و جلوي سرريز آب را بگيرد.