اجماع برای حذف «یارانه پنهان»

صبح نو/ متن پیش رو در صبح نو منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست

یارانه‌ها در اقتصاد کشور در نگاه کلی به دو گروه یارانه آشکار و یارانه پنهان تقسیم می‌شوند. یارانه آشکار مبالغ و کمک‌های مالی شفافی است که به‌طورمستقیم دولت به اقشار نیازمند پرداخت می‌کند. نوع دیگری از یارانه با عنوان «یارانه پنهان» در اقتصاد شناخته می‌شود. به زبان ساده‌تر، به‌عنوان مثال اگر بهای تمام‌شده هر لیتر بنزین در کشور ما برفرض سه‌هزار تومان باشد و دولت آن راهزار تومان بفروشد؛ بنابراین، دوهزار تومان برای هر لیتر بنزین یارانه داده می‌شود و این همان یارانه پنهان است.
به‌اعتقاد برخی کارشناسان و گزارش‌های رسمی، بخشی از یارانه پنهان که براساس برآوردهای دولت 900هزار میلیارد تومان اعلام می‌شود، ناشی از رشد نرخ ارز است؛ یارانه‌ای که برای حذف آن اجماع بین دولت و مجلس و کارشناسان وجود دارد و دولت قرار است آن را در بودجه سال آینده لحاظ کند. بر‌اساس آمارهای مسوولان سازمان برنامه و بودجه، در سال حدود ۹۰۰هزار میلیارد تومان یارانه در بخش بودجه‌ای، فرابودجه‌ای و یارانه پنهان وجود دارد. از این رقم حدود ۶۰۰هزار میلیارد تومان به حوزه انرژی، نفت و مشتقات آن اختصاص دارد؛ بنابراین، دوسوم یارانه پنهان کشور به حوزه انرژی پرداخت می‌شود.
در‌همین‌زمینه، آقای محمدجواد ساکت، کارشناس انرژی، معتقد است: براساس گزارش اخیر سازمان برنامه و بودجه، از ۹۰۰هزار میلیارد تومان یارانه پنهان، حدود ۱۲۵هزار میلیارد تومان یارانه بنزین است و این رقم را اگر با دلار نرخ ۱۴هزار تومان حساب کنیم، در سال حدود ۱۷۰هزار میلیارد تومان است. وی با اشاره به اینکه این یارانه بنزین فقط به‌دست صاحبان خودرو می‌رسد، ادامه داد: در کشورمان فقط نصف خانواده‌ها خودرو دارند که جمعیتی حدود ۳۰درصد را شامل می‌شود و از این یارانه بهره چندانی نمی‌برند؛ بنابراین، باید در این موضوع بازنگری شود.
ساکت افزود: وضعیت ایده‌آل در شرایط اقتصادی پویا و در تراز بین‌المللی، آزادسازی کامل قیمت‌هاست؛ اما این یارانه به‌طورعادلانه به‌دست همه مردم نمی‌رسد. وی گفت: آمار مصرف بنزین در سال ۱۳۸۵، به ۷۳میلیون لیتر در روز رسید که این رقم پس از اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها و اصلاح قیمت‌ها کاهش یافت. سپس پس از ۱۰ سال در سال ۱۳۹۵، دوباره به ۷۳میلیون لیتر رسید و از سال ۱۳۹۵ به‌بعد، هرسال ۱۰درصد به مصرف بنزین افزوده می‌شود. این کارشناس انرژی ادامه داد: در درازمدت، اگر همین روند مصرف بنزین ادامه یابد، دوباره مجبوریم بنزین وارد کنیم.

اجماع بدون اقدام برای حذف یارانه پنهان
آقای تیمور رحمانی، اقتصاددان و استاد دانشگاه تهران می‌گوید: به‌نظر می‌رسد نوعی اجماع وجود دارد که یارانه‌های پنهان باید حذف شود؛ اما اقدامی نمی‌شود. بسیاری از اقتصاددانان هم تصور می‌کنند اگر یارانه برداشته شود، تورم ایجاد می‌کند که این موضوع صحیح نیست. وی ادامه داد: در کشورمان بین نظام قیمت‌گذاری و نظام رفاهی، خلط ایجاد کردیم؛ یعنی برای ایجاد رفاه و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر سعی می‌کنیم با دست‌کاری در نظام قیمت‌گذاری این حمایت را انجام دهیم؛ در‌صورتی‌که همه جهان پذیرفته‌اند این روش صحیح نیست و به روش‌های دیگر از اقشار کم‌درآمد حمایت می‌کنند.
طبق آمارهای رسمی، در سال ۱۳۹۷، یارانه گاز 19.4، گازوئیل 12.8، برق 13.6، بنزین 10.5 و آب 0.6 بوده است که با کسر مبلغ 7.66میلیارد دلار یارانه گاز طبیعی سوخت نیروگاهی با هدف اجتناب از احتساب مضاعف، درمجموع حدود 49.24میلیارد دلار برآوردکردنی است. بااین‌حال، افزایش یارانه پنهان به‌اعتقاد برخی تحت‌تأثیر افزایش نرخ ارز بوده است. همان‌طورکه مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارشی به این موضوع اشاره و اعلام کرده است: «نرخ ارز مبنای تبدیل قیمت فروش انرژی موضوعی به‌شدت اختلاف‌برانگیز است و بخش زیادی از یارانه پنهان که به این روش محاسبه می‌شود، چیزی جز تأثیرات افزایش نرخ ارز نیست، بدون آنکه در مصرف واقعی مردم تغییر محسوسی صورت گرفته باشد».
براساس این گزارش، سهم بنزین از مجموع یارانه فرآورده‌های نفتی ۸درصد و سهم نفت‌گاز (گازوئیل) حدود ۶۸درصد است؛ بنابراین، سیاست‌گذاری درباره بنزین با هدف اصلاح و کاهش یارانه انرژی در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد و با وجود آنکه سهم دهک اول از یارانه انرژی 5.06درصد و از سایر دهک‌ها کمتر است، نسبت یارانه انرژی به هزینه کل خانوار در این دهک، با ۱۵درصد بیشترین مقدار را به خود اختصاص می‌دهد. این یعنی معیشت دهک اول درمقایسه‌با سایر دهک‌ها به‌مراتب به یارانه انرژی وابستگی بیشتری دارد.
در‌این‌بین، برخی معتقدند افزایش میزان ریالی ‎یارانه پنهان انرژی ناشی از رشد نرخ ارز، اساسا چیزی جز تأثیر کاهش ارزش پول ملی را نشان نمی‌دهد. با‌این‌حال، برخی کارشناسان اقتصادی بر این باورند معنی عمومی یارانه‌ها ازجمله یارانه بنزین این است که نوعی ناترازی و کسری در اقتصاد ایجاد می‌کند و این کسری در جای دیگر خود را نشان می‌دهد. در طول ۵۰ سال، رشد‌های فراوان نقدینگی را داریم و این نقدینگی به تورم منتقل می‌شود. این اقتصاددان و استاد دانشگاه تهران گفت: تا زمانی‌که تورم وجود و تداوم داشته باشد، امکان ندارد بتوانید یارانه بنزین را حذف کنید؛ زیرا فشار وارد می‌شود.
شایان ذکر است دولت در بخشنامه‌ای که برای بستن بودجه سال آینده به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کرده، بر اصلاح نظام یارانه پنهان انرژی در سال ۱۳۹۹ نیز تأکید کرده است. براساس بخشنامه بودجه ۱۳۹۹ که رییس‌جمهوری به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کرده، در بخش مربوط به «رویکرد بلندمدت بودجه، احیای رشد بلندمدت و تولید ناخالص داخلی»، اجرای دو بسته اصلاح نظام یارانه پنهان انرژی و اصلاح نظام مالیاتی در راستای درآمدزایی پایدار اصلاحات ساختاری بودجه معرفی شده‌اند.
آن‌طورکه دولت پیش‌بینی کرده، با اجرای بسته اصلاح نظام یارانه پنهان انرژی، علاوه‌بر احیای رشد اقتصادی بلندمدت، یارانه پنهان حامل‌های انرژی به‌تدریج کاهش پیدا می‌کند و عواید حاصل از آن برای پوشش ناترازی بودجه و تقویت منابع حمایت از خانوارهای نیازمند و بنگاه‌ها در قالب برنامه‌های موجود و سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی استفاده شود.