آیا ظریف از حاشیه نشینی خارج شده است؟

فرارو/ متن پيش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن در آخرين خبر به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست دقيقا يک سال پيش، ظريف در نشست گفتگو‌هاي مديترانه‌اي خطاب به اروپا گفته بود که نمي‌شود بدون اينکه خيس شد، شنا کرد. يک سال گذشت، اروپايي‌ها نه تنها خيس نشدند بلکه حتي در شنا کردن هم ترديد کردند. اما آيا اين باعث مي‌شود که ايران از اروپا دور شود و مستقيما با آمريکا وارد گفتگو شود؟ هنوز پاسخ مشخصي براي اين سوال وجود ندارد. با اين حال، ظاهرا، تحولاتي در اين زمينه در حال رخ دادن است. ايران و آمريکا به تازگي با وساطت سوئيس برخي از زندانيان يکديگر را آزاده کرده‌اند. ظريف نيز در ماموريتي مرتبط با همين موضوع به زوريخ سفر کرده است. علاوه بر اين، حسن روحاني ممکن است در روز‌هاي آينده به ژاپن سفر کند. توکيو، مشغول وساطت ميان تهران و واشنگتن است. از اين رو، بايد منتظر ماند و ديد که آيا حاشيه‌نشيني ظريف به معناي نااميدي وي از حل مشکلات ايران و اروپاست يا اينکه وزير خارجه بدون سروصدا روي طرح جديدي کار مي‌کند. همزمان با افزايش تنش‌ها در مناسبات ايران و اروپا، تحرکات رئيس دستگاه ديپلماسي ايران که در يک ماه گذشته کمتر شده بود، بار ديگر شدت گرفته است. اما اين بار، محور تحرکات ديپلمات ارشد ايران، اروپا نيست بلکه، آمريکاست.  پنجمين نشست سالانه «گفتگو‌هاي مديترانه‌اي» با شعار «فراسوي آشوب، يک دستور کار مثبت» از پنجم تا هفتم دسامبر با حضور تعدادي از ديپلمات‌هاي بلندپايه کشور‌ها در پايتخت ايتاليا برگزار شد. اين نشست، يک همايش جهاني است که مقامات و نمايندگان بسياري از کشور‌ها در آن حضور پيدا مي‌کنند و درباره تحولات مهم بين المللي گفتگو مي‌کنند. پارسال در چنين روز‌هايي نشست يادشده با حضور محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران، برگزار شد. ظريف يکي از سخنرانان برجسته اين رويداد بين المللي بود و اظهاراتش، خصوصا در رابطه با لزوم مقابله اروپايي‌ها با تحريم‌هاي آمريکا عليه ايران، توجه زيادي را جلب کرد. امسال نيز با توجه به تحولات مهمي که ميان ايران و غرب در جريان است، انتظار مي‌رفت که ظريف در اين نشست حضور پيدا کند. خاصه آنکه رقباي ايران، مثل عربستان نمايندگاني به آنجا اعزام کرده‌اند. در نشست امسال گفتگو‌هاي مديترانه‌اي، عادل الجبير وزير مشاور عربستان در امور خارجي، اظهارات تندي عليه سياست منطقه‌اي ايران و همچنين ناآرامي‌ها در اين کشور بيان کرد. الجبير مدعي شد تظاهرات در عراق و لبنان، «فريادي» از ملت‌هاي منطقه در مقابل ايران است که «ديگر بس است.» اين ديپلمات سعودي همچنين ناآرامي‌ها در ايران را «نتيجه ۴۰ اهمال‌کاري و عدم توجه به ملت» دانست. اما از جانب ايران کسي حضور نداشت که حداقل روايت و ديدگاه اين کشور را در اين رويداد بين المللي مطرح کند. البته، دست اندرکاران نشست گفتگو‌هاي مديترانه‌اي ظريف را دعوت کرده بودند، اما چند روز قبل از برگزاري اين نشست، ظريف اعلام کرد در اين نشست شرکت نخواهد کرد. رئيس دستگاه ديپلماسي ايران گفته است «به دليل تعهدات غيرمنتظره جديد» نمي‌تواند به رم برود. هنوز به طور دقيق معلوم نيست که اين تعهدات چيست، اما واضح است که تحرکات و فعاليت‌هاي ظريف در عرصه عمومي کمتر شده است. ظريف از يازدهم نوامبر تا دوم دسامبر هيچ توئيتي منتشر نکرد. امري که با توجه به فاصله زماني توئيت‌‎هاي قبلي وزير خارجه، غيرمعمول به نظر مي‌رسد. اين دوره دقيقا با ناآرامي‌ها در ايران همزمان بود. حتي برخي اين ديدگاه را مطرح مي‌کنند که ظريف به خاطر همين ناآرامي‌ها تمايلي به شرکت در نشست رم نشان نداد. جداي از اين، بعد از همين دوره، شايعاتي درباره استعفاي ظريف منتشر شد که البته ظريف شخصا آن‌ها را تکذيب کرد. کلاف سردرگم برجام اما سواي ناآرامي‌ها، احتمالا ظريف چشم انداز اميدوارکننده‌اي در مناسبات هسته‌اي ايران و اروپا نيز نمي‌بيند. برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که حاصل تلاش‌هاي خستگي‌ناپذير ظريف و تيم‌اش در چند سال بوده، به نحو فزاينده‌اي به مرز فروپاشي نزديک مي‌شود. روز جمعه، کميسيون مشترک برجام در وين برگزار شد. گزارش‌هاي رسانه‌اي نشان مي‌داد که جلسه طرف‌هاي توافق هسته‌اي تنش‌آلود خواهد بود. جلسه برگزار شد و عباس عراقچي، معاون وزير خارجه ايران، که در اين جلسه حضور داشت، گفت: «بحث‌ها در يک فضاي نسبتا پرتنشي صورت گرفت.» اروپايي‌‎ها در اين جلسه از ايران خواسته‌اند که به توافق هسته‌اي پايبند بماند. اما به رغم تهديد قبلي مبني بر فعال‌سازي مکانيسم حل اختلاف، از فعال‌سازي اين سازوکار خودداري کردند. کشور‌هاي اروپايي در يک ماه گذشته، ضمن متهم کردن ايران به نقض برجام، چند بار اين کشور را تلويحا به بازگرداندن تحريم‌هاي بين المللي تهديد کرده‌اند. آن‌ها به تازگي حتي ايران را متهم کرده‌اند که با توسعه موشک‌هاي بالستيک داراي قابليت هسته‌اي، قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت سازمان ملل را هم نقض کرده است. سه کشور اروپايي عضو برجام - بريتانيا، فرانسه و آلمان- اواخر هفته گذشته در نامه‌اي به دبيرکل سازمان ملل، ادعا کردند «توسعه موشک‌هاي بالستيک داراي قابليت هسته‌اي توسط ايران» با قطعنامه شوراي امنيت که از ايران مي‌خواهد هيچ فعاليتي در زمينه توسعه چنين موشک‌هايي انجام ندهد، مغاير است. ظريف در پاسخ به اين نامه، به شدت از اروپايي‌ها انتقاد کرد و در توئيتي نوشت: «نامه اخير سه کشور اروپايي به شوراي امنيت درباره موضوع موشکي، دروغي از سر استيصال براي سرپوش گذاشتن بر ناتواني حقارت‌بار آن‌ها در ايفاي حداقل تعهداتشان مطابق برجام است. اگر سه کشور اروپايي به دنبال اندکي اعتبار بين‌المللي هستند، بايد به جاي تن دادن به زورگويي ايالات متحده، حق حاکميت خود را اعمال کنند.» ظريف امسال به دليل «تعهدات غيرمنتظره جديد» در نشست بين المللي گفتگوهاي مديترانه‌اي شرکت نکرد. در يک سال گذشته، پس از خروج يکجانبه کاخ سفيد از برجام، ايران و اروپا درگير يک اختلاف ادامه‌دار شده‌اند. از يک طرف، ايران مي‌گويد اروپايي‌ها تعهدات برجامي‌شان در حوزه عادي سازي روابط اقتصادي با ايران را اجرا نکرده‌اند و در نتيجه براي استمرار اجراي برجام از سوي ايران، اروپايي‌ها بايد منافع اقتصادي ايران را تامين کنند. از طرف ديگر، اروپايي‌ها در عين ناتواني در جبران خسارت‌هاي اقتصادي ايران، از اين کشور مي‌خواهند کاملا به برجام پايبند بماند، در غير اين صورت تحريم‌هاي سازمان ملل عليه ايران بازخواهند گشت. در جلسه اخير کميسيون مشترک، مقامات ايران به اروپايي‌ها گفته‌اند بدون نفع بردن ايران از برجام استمرار اجراي اين توافق از سوي ايران امکان‌پذير نيست. به گفته عراقچي، در جلسه يادشده، موضع ايران اين بود که «بدون هيچ شوخي و با جديت کامل که روند کاهش تعهدات ايران ادامه خواهد يافت، تا زماني که راه حل‌هايي براي برخورداري ايران از منافع برجام و همچنين رفع تحريم‌ها پيدا شود.» تقريبا يک ماه ديگر، موعد برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات فرامي‌رسد. منابع ديپلماتيک اروپايي مي‌گويند تصميم سياسي اروپا در زمينه بازگشت تحريم‌هاي بين المللي به گام بعدي کاهش تعهدات موکول شده است. به عبارت ديگر، اروپايي‌ها تا ماه ژانويه صبر خواهند کرد تا در صورتي که ايران تعهدات بيشتري را متوقف کرد، درباره فعال‌سازي مکانسيم حل اختلاف يا شايد هم مکانيسم ماشه تصميم‌گيري کنند. طرح جديد ظريف؟ در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد ظريف نسبت به هرگونه تحول مثبت در مناسبات ايران و اروپا نااميد شده و سعي مي‌کند تحرکات خود را در اين زمينه محدود کند. همزمان با بالا گرفتن تنش‌ها در مناسبات ايران و غرب، سفر‌هاي خارجي ظريف نيز کمتر شده است. يکي از آخرين سفرهاي خارجي وي، به قزاقستان بود که در آنجا نسبت به بازگشت رويکرد برد- باخت در مناسبات ايران و غرب هشدار داد و گفت در چنين رويکردي همه بازنده خواهند بود. به نظر مي‌رسد ظريف بر مبناي همين ارزيابي، تمرکز خود را بر يافتن راهي براي به دست گرفتن ابتکار عمل در مناسبات ايران و آمريکا قرار داده است. ظاهرا يکي از دلايل تمايل ظريف به تنش‌زدايي با آمريکا، رفتار اروپايي‌ها در يک سال گذشته و تعلل آنها در تامين منافع اقتصادي ايران است. وزير خارجه ايران اخيرا به تندي از اروپا انتقاد کرده و گفته اروپا در ايفاي حداقل تعهدات برجامي‌اش، دچار «ناتواني حقارت‌بار» شده است. دقيقا يک سال پيش، ظريف در نشست گفتگو‌هاي مديترانه‌اي خطاب به اروپا گفته بود که نمي‌شود بدون اينکه خيس شد، شنا کرد. يک سال گذشت، اروپايي‌ها نه تنها خيس نشدند بلکه حتي در شنا کردن هم ترديد کردند. اما آيا اين باعث مي‌شود که ايران از اروپا دور شود و مستقيما با آمريکا وارد گفتگو شود؟ هنوز پاسخ مشخصي براي اين سوال وجود ندارد. با اين حال، ظاهرا، تحولاتي در اين زمينه در حال رخ دادن است. ايران و آمريکا به تازگي با وساطت سوئيس برخي از زندانيان يکديگر را آزاده کرده‌اند. ظريف نيز در ماموريتي مرتبط با همين موضوع به زوريخ سفر کرده است. علاوه بر اين، حسن روحاني ممکن است در روز‌هاي آينده به ژاپن سفر کند. توکيو، مشغول وساطت ميان تهران و واشنگتن است. از اين رو، بايد منتظر ماند و ديد که آيا حاشيه‌نشيني ظريف به معناي نااميدي وي از حل مشکلات ايران و اروپاست يا اينکه وزير خارجه بدون سروصدا روي طرح جديدي کار مي‌کند. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد