موج مهاجرت پس از کرونا در راه است

 شادي خوشکار/ يکي از اولين اقدامات کشورها با شيوع بيماري کرونا بستن مرزها، لغو پروازها بود. سطح محدوديت جابه‌جايي که امروز جهان آن را تجربه مي‌کند، از زمان جنگ جهاني دوم بي‌سابقه بوده است. بسياري از برنامه‌هاي زندگي مردم جهان که مبتني بر جابه‌جايي‌هاي بين‌المللي است به حالت تعليق درآمده و مهاجرت از نظر کمي و کيفي تغييرات زيادي کرده است. درباره آثار کرونا بر جابه‌جايي‌هاي جمعيتي با بهرام صلواتي، مدير رصدخانه مهاجرت ايران گفت‌وگو کرده‌ايم. صلواتي دانش‌آموخته دکتري جامعه‌شناسي اقتصادي و مطالعات بازار کار دانشگاه دولتي ميلان ايتالياست و از زمان راه‌اندازي رصدخانه مهاجرت ايران در پژوهشکده سياست‌گذاري دانشگاه صنعتي شريف، مديريت اين رصدخانه را بر عهده دارد. او و همکارانش در رصدخانه مهاجرت در حال تهيه گزارشي با عنوان «تأثيرات کرونا بر مهاجرت‌هاي بين‌المللي در جهان و ايران» هستند که به‌زودي نتايج آن را منتشر خواهند کرد. داده‌هاي آنها در اين گزارش مي‌گويد مهاجرت‌هاي کاري، تحصيلي و پناهجويي هر کدام تغييرات زيادي کرده‌اند که همچنان ادامه خواهد داشت. همچنين کرونا باعث مي‌شود انگيزه‌هاي مهاجرت اجباري يا پناهجويي بيشتر شود و موج چنين مهاجرت‌هايي به‌زودي خود را نشان خواهد داد، مثل فنري که فشرده شده و منتظر رها شدن باشد. در مورد پيامدهاي کرونا آنچه مشهود است بسته‌بودن مرزها و محدوديت جابه‌جايي در بيشتر نقاط دنياست و به اين ترتيب مهاجرت کاهش پيدا کرده است. بررسي‌هاي شما در رصدخانه مهاجرت در اين‌باره چه تغييراتي در شکل مهاجرت نشان مي‌دهد و آيا آن‌طور که گفته مي‌شود پس از کرونا الگوهاي مهاجرت تغيير مي‌کند؟ همان‌طور که اشاره کرديد جابه‌جايي پيش‌زمينه مهاجرت است و محدوديت جابه‌جايي به دليل کرونا از زمان جنگ جهاني دوم تا امروز بي‌سابقه بوده است. الان که مرزها بسته است، تغييرات را در سه حوزه مهاجرتي مي‌بينيم. اولين که داغ‌ترين است، مهاجرت تحصيلي و آنلاين‌شدن کلاس‌ها در دانشگاه‌هاي مطرح دنياست. داغ‌ترين خبر در اين زمينه هم مربوط به آمريکاست که با نزديک به يک‌ميليون و ١٠٠‌هزار دانشجوي بين‌المللي، بزرگ‌ترين مقصد دانشجويان بين‌المللي در دنياست. اداره مهاجرت آمريکا گفته است دانشجويان بين‌المللي که کلاس‌هايشان به‌طور کامل آنلاين است بايد خاک آمريکا را ترک کنند يا آنها که براي ترم جديد تحصيلي يعني پاييز ويزا گرفته‌اند، اگر کلاس‌هايشان کامل آنلاين باشد حق ورود به آمريکا نخواهد داشت. پس در حوزه مهاجرت تحصيلي کلاس‌هاي آنلاين اتفاق مهمي است.

همچنين با بسته‌شدن دانشگاه‌ها، دانشجوياني که در حين تحصيل کار مي‌کردند يا کمک‌دستيار تحقيقاتي بودند، مخصوصا آنها که بورس تحصيلي نداشتند و مجبور بودند با کارهاي جانبي هزينه‌هايشان را تأمين کنند، در تأمين خوابگاه و هزينه‌هاي روزانه دچار مشکل شدند. نکته سوم اينکه به دليل بسته‌شدن مرزها اگر دانشجوها به هر دليلي بخواهند به کشور خودشان برگردند و از راه دور تحصيل کنند، راه برگشت برايشان خيلي سخت شده و هزينه‌هايشان بالا مي‌رود. کرونا در حوزه مهاجرت‌هاي کاري هم تأثير بسياري گذاشته است. بسياري از مشاغل و کسب و کارهايي که دچار آسيب شده‌اند در کشورهاي مختلف کمک‌هزينه‌اي دريافت مي‌کنند، ولي مهاجران معمولا جزو دسته‌هايي هستند که به هر دليلي نسبت به ساير افراد خدمات کمتري به آنها تعلق مي‌گيرد. اين شرايط مخصوصا براي مهاجراني که به شکل غيرقانوني يا کار آزاد يا خويش‌فرما فعاليت مي‌کردند سخت‌تر شده است. با افزايش بيکاري، دولت ترامپ خيلي از ويزاهاي کاري و ورود مهاجران کاري و اقتصادي را به اين کشور محدود کرده، پس مي‌توانيم حدس بزنيم يکي از مهم‌ترين دسته‌هايي که در کرونا آسيب ديدند و آسيب بيشتري هم برايشان در راه است مهاجران اقتصادي هستند. با افزايش بيکاري در دنيا کشورها به سمت نيروي کار داخل يا کاهش بيکاري براي اتباع خودشان خواهند رفت و در کشور ما هم اين مسأله در آينده نزديک خود را بيشتر نشان خواهد داد. دسته بعدي پناهجويان هستند که از باز بودن مرزها براي رساندن خودشان به کشورهاي توسعه‌يافته‌تر يا کشورهاي شمال استفاده مي‌کردند. محدود شدن جابه‌جايي باعث شده خيلي از آنها در ترکيه يا جزاير يونان متوقف شوند و امکان جابه‌جايي به بقيه کشورها نداشته باشند. پس مهاجرت خيلي تغيير کرده است، اما همان‌طور که ويروس کرونا دائما درحال تغيير است، آثار آن در حوزه اقتصادي و اجتماعي؛ و مهاجرت که از اين دو حوزه تأثير مي‌گيرد هم تغيير خواهد کرد و الان نمي‌توانيم مشخص کنيم چه اتفاقي خواهد افتاد.

کدام يک از انواع مهاجرت تغيير بيشتري کرده است؟ مهم‌ترين و سريع‌ترين تأثير متوجه مهاجران تحصيلي است. در بسياري از نقاط دنيا محدوديت کسب و کارها برداشته مي‌شود ولي دانشگاه‌هاي مطرح دنيا همچنان ترم بعد را به احتمال قريب به يقين آنلاين برگزار خواهند کرد. مسأله بعدي بسته‌بودن سفارت‌ها و کنسولگري‌هاست که باعث شده خيلي از ويزاهاي تحصيلي براي ترم پاييز با مشکل مواجه شود. بسياري از دانشگاه‌هاي جهان که دانشجويان بين‌المللي مي‌گرفتند احتمال مي‌دهند به واسطه بسته‌بودن سفارتخانه‌ها و به تعويق افتادن صدور ويزا ميزان ثبت نام دانشجويان بين‌المللي‌شان ١٥ تا٢٠‌درصد افت داشته باشد. در ايران هم افراد براي فرصت‌هاي مطالعاتي يا تحصيل در دانشگاه‌ها با مشکلاتي مثل نداشتن ويزا و نبودن يا گران بودن بليت هواپيما مواجه شدند. اما دانشگاه‌ها و سيستم آموزش عالي دنيا درنهايت به تعادلي خواهد رسيد، درحالي‌ که به نظر مي‌رسد بيشترين تأثير کرونا روي مهاجرت‌هاي کاري و اقتصادي باشد. در روزهاي گذشته گزارش oecd آمد که مي‌گفت تأثير کرونا بر بيکاري بسيار بالاتر از پيش‌بيني‌هاي اوليه بوده و به‌طور قطع شاهد رشد بيکاري به‌خصوص در کشورهاي صنعتي خواهيم بود که تقاضا براي مهاجران اقتصادي را کاهش خواهد داد. تأثير ديگر مهاجرت‌هاي کاري در مورد کارگران فصلي است. بعضي از بخش‌هاي اقتصادي جهان مثل بخش کشاورزي وابسته به مهاجران فصلي است و محدوديت جابه‌جايي‌ها باعث بحران مواد غذايي در آينده خواهد شد؛ همچنان که دبيرکل سازمان ملل هم به بحران‌هاي بهداشتي و مواد غذايي تحت‌تأثير کرونا اشاره کرده است. بسياري از کشورهاي دنيا که بخش کشاورزي‌شان به نيروي کار مهاجر وابسته بود، مثل آمريکا که به مهاجران مکزيکي براي مزارع خود نياز دارد، در برداشت محصول به مشکل برخوردند. حتي بعضي از کشورها يک‌سري معافيت‌ها در نظر گرفته‌اند؛ مثلا ايتاليا، که در آن نزديک به نيم‌ميليون نفر در صف پناهجويي هستند، براي کمک به کشاورزان در برداشت محصول تصميم گرفت به پناهجويان اقامت موقت چند ماهه بدهد.

با کاهش دانشجويان بين‌المللي دانشگاه‌ها، درآمدزايي دانشگاه‌ها از طريق دانشجوي بين‌المللي کاهش مي‌يابد. دانشگاه‌ها براي جبران اين مسأله چه روش‌هايي در پيش گرفته‌اند؛ آيا ترغيب شده‌اند با هزينه‌هاي پايين‌تر دانشجويان را جذب کنند يا در آينده ممکن است چنين برنامه‌هايي داشته باشند؟ هنوز معلوم نيست کشورها در کوتاه‌مدت با چه فاصله‌اي مي‌خواهند مرزهايشان را کامل باز کنند. همان‌طور که قرار بود پرواز ميان ايران و ترکيه باز شود، اما به تعويق افتاد. تابستان فصل گردشگري است و بعضي از کشورها به‌طور موقت براي جبران مافات اقتصادي مرزهايي را باز کرده‌اند. حدس زده مي‌شود در فصل پاييز و زمستان که ممکن است موج سوم بيماري شروع شود، بازگشايي‌ها به تعويق بيفتد؛ پس خيلي از دانشگاه‌ها در گرفتن دانشجوي حضوري براي نيم‌سال و يک‌سال آينده به مشکل خواهند خورد. آنها حالا به سمت برگزاري دوره‌هاي آنلاين رفته‌اند، اما با توجه به پيمايش‌هايي که انجام شده نزديک به ١٥ تا٢٠‌درصد دانشجويان دنيا گفته‌اند حاضرند از طريق آنلاين در دوره‌ها شرکت کنند يا اينکه آن را به تعويق بيندازند. براي همين همان‌طور که گفتيد خطر ورشکستگي پيش روي دانشگاه‌ها و آموزش عالي جهان قرار دارد. اينکه دانشجويان بين‌المللي حاضر باشند با چه سطحي از شهريه در کلاس‌هاي آنلاين شرکت کنند، بايد منتظر ماند آمار بيايد. تا الان اولويت ٨٥ تا ٩٠‌درصد دانشجويان دوره‌هاي حضوري بوده است. کوويد -١٩ وسط‌ ترم بهار خود را نشان داد و اولين ‌ترمي که به‌طور کامل از ابتدا دانشگاه‌ها با مسأله کرونا روبه‌رو هستند، ترم پاييز خواهد بود. به‌طور قطع ريزش در کلاس‌هاي حضوري خواهيم داشت، اما آن زمان مي‌توانيم با مقايسه آماري بگوييم اين ريزش چند‌درصد خواهد بود.

شما به شرايط سخت مهاجرت‌هاي اجباري يا پناهجويان هم اشاره کرديد. اتحاديه اروپا گفته است به دليل کرونا و احتمال بازگشت داعش، پناهجويان افزايش پيدا کرده‌اند. در بررسي‌هاي شما اين نوع مهاجرت‌ها چه تغييري داشته است؟ مهاجرت‌هاي اجباري همان‌طور که مشخص است، اجباري پشت خود دارد که مي‌تواند ناامني، جنگ، مسائل اقتصادي، گرسنگي و فقر باشد. کرونا باعث تشديد همه اين بحران‌ها خواهد شد، پس مي‌توانيم حدس بزنيم اين نوع از مهاجرت افزايش يابد، همچنان که الان هم سازمان ملل نگراني بيشتري درباره تشديد وضع ناگوار اقتصادي، فقر و گرسنگي در مناطق کمتر توسعه‌يافته دارد. ما هنوز با آثار جانبي کرونا روبه‌رو نشده‌ايم و جامعه جهاني بايد خيلي مراقب اين موضوع باشد. همچنين بايد اين نکته را در نظر داشته باشيم که خيلي از مهاجران اقتصادي عايدات مالي‌شان را براي خانواده‌هايشان ارسال مي‌کردند و باعث کاهش فقر و بهبود وضع اقتصادي در مبدأ مي‌شدند. اين مسأله در کشورهايي که اشاره کرديد به مرور خود را نشان خواهد داد. پيش‌بيني من اين است که اگر مسأله کمک‌هاي اقتصادي مخصوصا کمک بانک جهاني و سازمان‌هاي توسعه جهاني به مناطق تحت‌تأثير کرونا زودتر انجام نشود در آينده نزديک موج مهاجرت‌هاي اقتصادي از کشورهاي جنوب به شمال اتفاق مي‌افتد، هرچند که مرزها بسته باشد. ما قاعده‌اي داريم تحت عنوان اينکه کدام کانال‌ها باز است و مهاجران را هدايت مي‌کند. اگر مهاجرت‌هاي تحصيلي و اقتصادي بسته شود، فشار و سرريز آنها خود را در قالب مهاجرت پناهجويي نشان مي‌دهد و افراد به شکل غيرايمن و خطرناک همان‌طور که مي‌دانيم، به دريا مي‌زنند و از طريق قاچاق‌بَرهاي انساني خود را به جاهايي خواهند رساند. در اين بين گروه‌هاي تروريستي و تکفيري هم سوءاستفاده‌ها و فرصت‌جويي‌هايي خواهد داشت. به نظر مي‌رسد همان‌طور که الان نياز به اجماع جهاني براي رفع ويروس کرونا داريم، در اين زمينه هم نياز به بازنگري اساسي خواهيم داشت. اگر کشورها مي‌خواهند آثار اقتصادي و اجتماعي و حتي سياسي کرونا را کنترل کنند حتما بايد به اجماعي جهاني برسند. مرزها براي هميشه نمي‌تواند بسته بماند و وقتي باز شود فشار جمع شده اين مدت مثل فنري که جمع شده رها مي‌شود و موج وحشتناکي از پناهجوياني به راه مي‌افتد که مي‌خواهند خود را به دليل فقر و گرسنگي ناشي از کرونا به مناطق برخوردار برسانند. کرونا باعث شد بسياري از کشورها در سياست‌هاي بهداشتي و درماني خود بازنگري کنند. آيا علاوه بر تأثير کرونا بر سه شکل از مهاجرت که توضيح داديد، سياست‌هاي بهداشت و درمان کشورها هم در جابه‌جايي‌ها تأثير گذاشته يا خواهد گذاشت؟ به اين شکل که مردم به سوي کشورهايي بروند که توانسته‌اند يک بيماري همه‌گير را بهتر کنترل کنند يا عملکرد بهتري از خود نشان داده‌اند. اين مسأله بسيار مهم و خطيري براي کشورهاست. ما همچنان با نوک کوه يخ کرونا روبه‌رو هستيم. هنوز جوانب و آثار خود را نشان نداده. يادمان باشد که ريشه‌هاي مهاجرت، مسائل اقتصادي، بهداشتي، محيط زيستي، فقر و ساير عوامل است. يعني هميشه انگيزه‌هاي مشخصي است. بحران پناهجويي ‌سال ٢٠١٥ نتيجه سال‌ها فقر، خشونت و ناامني در خاورميانه بود که خود را يک‌باره به شکل حرکت ميليوني مهاجران از اين منطقه به طرف اروپا نشان داد. اگر کشورهايي سريع‌تر به واکسن کرونا دست پيدا کنند و آن را در اختيار بقيه کشورها قرار ندهند يا دنيا به مناطق سبز که بيماري در آنها کنترل شده يا کمترين آثار را دارد و امکان دسترسي به زيرساخت‌هاي بهداشتي و درماني خيلي خوبي وجود دارد و مناطق قرمز تقسيم شود، با موج مهاجرت روبه‌رو خواهيم بود و قطعا از مناطق قرمز و پرفشار جهان به آن طرف حرکت خواهد شد، مگر اينکه پروتکل‌هاي خيلي سختي مانع راه باشد. اما کشورها بايد يادشان باشد که چرا اين ويروس حالت اپيدمي يا پاندمي پيدا کرد. نمي‌شود در دنيا يک منطقه سبز داشته باشيم و بقيه قرمز باشند. حتما آن منطقه سبز تحت‌تأثير قرار خواهد گرفت، مگر اينکه کاملا خود را ايزوله کند. نکته دوم که از همين الان مطرح شده، راه افتادن يک چک‌ليست بهداشتي و درماني براي مهاجرت و حتي سفر است که موقع ارايه ويزا يا سوار کردن مسافران کنترل خواهد شد. الان هم براي مثال ورود از مناطق پرخطر به مناطق ديگر ممنوع است. مثلا ورود آمريکايي‌ها و اتباع کشورهايي مثل ايران که در آنها هنوز بيماري در مرحله کنترل قرار نگرفته به اتحاديه اروپا و برخي از کشورها ممنوع است. پس مي‌توانيم اين مدل را تعميم دهيم به بقيه کشورهاي جهان که به آن مي‌گويند پاسپورت و ويزاي بهداشتي و درماني يا کارت بهداشت و درمان. اما در کنار محدوديت ورود مهاجران، بسياري از کشورها به علت اهميت کادر بهداشت و درمان به دنبال جذب کادر بهداشت و درمان از ساير کشورها هستند. چون در دوره کرونا آموزش و پرورش پرستار يا پزشک هزينه‌بر و زمان‌بر است. کشورهايي مثل آمريکا، کانادا، انگليس، آلمان و ساير کشورهايي که با کمبود کادر درمان روبه‌رو هستند در کنار تمام محدوديت‌هاي ويزايي و مهاجرتي، براي اين قشر استثنا قائل شدند و تسهيلاتي هم اعم از ويزاي رايگان يا سريع‌تر ارايه خواهند داد. مخصوصا که ميزان مرگ‌ومير يا درگيري با کرونا در کادر بهداشت و درمان در دنيا و کشور ما بالا مي‌رود و فشار روي کادر بهداشت و درمان بالاست. البته تا قبل از ويروس کرونا هم دنيا با کمبود چندميليوني پزشک و پرستار روبه‌رو بود و الان اين نياز به‌شدت تشديد شده است. در نتيجه اگر در سال‌هاي گذشته از رقابت براي استعدادها مي‌گفتيم، الان رقابت براي جذب نيروي کادر بهداشت و درمان مطرح است.

ما درباره تأثير کرونا بر اشکال مختلف مهاجرت صحبت کرديم. در مورد ايران، آيا اين تأثير به همان شکلي است که در دنيا اتفاق افتاده يا آثار ديگري هم داشته است؟ هم راستا با ساير نقاط جهان، وضع اقتصادي ممکن است باعث تقويت ميل به مهاجرت در ايران هم بشود، به‌خصوص که با تحريم هم مواجه‌ايم. البته ميل به مهاجرت با اقدام به مهاجرت تفاوت دارد. الان فشار اقتصادي مثل فنري است که روزبه‌روز فشرده‌تر مي‌شود، اما چون مرزها بسته است فعلا امکان جابه‌جايي و مهاجرت وجود ندارد. همچنين قيمت ارز و کاهش توانايي مالي خانواده‌ها براي اعزام دانشجويان به خارج از کشور باعث شده ادامه تحصيل در خارج از کشور فوق‌العاده هزينه‌بر و سنگين باشد. در کنار اينها، اگر کشور ما نتواند شيوع کرونا را کنترل کند، در سفر و جابه‌جايي به مشکل خواهيم خورد. ما نيازمند بازگشايي سريع‌تر مرزها، مبادلات ارزي، مسافران، دانشجويان و محققان با دنيا هستيم. الان کل دنيا يک خودتحريمي مسافرتي و مهاجرتي دارد و اگر با بازشدن مرزها، اتباع کشور ما به دليل کنترل‌نشدن کرونا نتوانند به بقيه کشورها مسافرت و مهاجرت کنند، حالت نااميدي يا سرافکندگي فراهم خواهد شد. اما اين ماجرا براي کشور ما سويه‌هاي ديگري هم دارد. خيلي از دانشجويان و محققان ما با آنلاين شدن کلاس‌ها يا سخت شدن شرايط اقتصادي، با پروازهاي فوق‌العاده و رايزني‌هاي وزارت خارجه برگشتند و اين نشان مي‌دهد آنها هنوز پيوند عاطفي و ارتباط با ميهن خودشان دارند. مسأله مهم ديگر اين است که با گران شدن هزينه آموزش عالي در دنيا به هر دليلي مثل گران شدن دلار، دانشگاه‌هاي ما براي تحصيل ارزان مي‌شود. از اين فرصت هم مي‌توانيم براي جذب دانشجويان بين‌المللي از کشورهاي همسايه به‌خصوص در رشته‌هايي که مزيت داريم يا سرآمد هستيم، استفاده کنيم، به شرطي که شرايط بهداشتي- درماني در کشور ما به حالت عادي برگردد. در آخر اينکه ما کادر بهداشت و درمان خيلي خوبي در منطقه و دنيا داريم و از اين منظر فکر مي‌کنم با کنترل سريع بهداشت و درمان و شرايط بيماري، مي‌توانيم خدمات بهداشتي- درماني‌مان را صادر کنيم. اخيراً در خبرها هم خوانديم که قسمتي از محصولات دانش‌بنيان‌مان مثل کيت‌هاي تشخيص و دستگاه‌هاي تنفس مصنوعي به کشورهايي که ارتباط بيشتر و بهتري با آنها داريم، فرستاده شده. اينها زمينه‌هايي است که من کمتر ديده‌ام در اين فضاي منفي به آن اشاره شود. ما به محدوديت‌هاي کرونا اشاره کرده‌ايم اما در عين حال اين مي‌تواند فرصت‌هايي براي سرمايه انساني جوان و خوش‌فکر ما هم ايجاد کند.

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد

instagram.com/akharinkhabar

---

بازار

---