برگزیده

یک روز با سازندگان واکسن کرونا

همشهري

بروزرسانی 1399/06/03 - 19:59

همشهري/ متن پيش رو در همشهري منتشر شده و انتشار آن در آخرين خبر به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

نتايج آزمايش واکسن روي موش‌ها مثبت بوده و اميدواري به اثربخش بودن واکسن توليد شده را دوچندان کرده است

حميدرضا بوجاريان/ بين همه ساختمان‌هاي آجر 3‌سانتي چندطبقه که سقف‌هاي شيرواني فلزي رنگ‌ورو رفته دارند، ساختماني با نماي کامپوزيتي طوسي‌رنگ، حسابي به چشم مي‌آيد. ساختمان تک‌طبقه است و سوت و کور آنقدر که بازتاب صداي خودت را چندبار مي‌شنوي. رسم آزمايشگاه‌ها همين است. توليد هر صدا يا هر حرکت اضافه‌اي يا حتي تغيير دما روي آزمايش محققان اثر مي‌گذارد؛ اينگونه است که ساختمان خو گرفته به سکوت‌هاي ممتد، راهروهاي خلوت و روزهاي بلند آرامي که در يکي از محله‌هاي جنوب شهر تهران مي‌گذرد.
در راهرويي که سراسر سفيدرنگ است با کفپوش زرد، ده‌ها نفر پشت اتاق‌هاي در بسته و ايزوله در حال پيش بردن فرايند توليد واکسن کرونا هستند. در مرکز «تحقيق و توسعه توليد واکسن کرونا»، درها همه رمز ورود دارند؛ جايي که ويروس کرونا را مانند پازلي قطعه قطعه کرده‌اند و هر قطعه‌اش را به متخصصاني داده‌اند تا ساختارش را بشناسند و براي از بين بردنش با داروهاي نوترکيب تلاش کنند؛ تلاش‌هايي که محققان ايراني مي‌گويند ثمر داده و فاز حيواني آن در مراحل پاياني تست است.
نزديکي‌هاي ساعت 11 صبح، هوا تب کرده و در محوطه کارخانه توليد دارو کمتر رفت‌وآمدي ديده مي‌شود و اندک افرادي که در ترددند، دنبال کار خودشانند و کسي به ما که غريبه‌اي هستيم ميانشان کاري ندارد. بيشتر آنهايي که ديده مي‌شوند دختراني جوانند با روپوش سفيد به تن مانند پرستاراني که تصويرشان در بيمارستان‌هاي کرونازده زياد ديده مي‌شود. مسير حرکت آنها به ساختماني مي‌رسد که در هر اتاقش دست‌ها و چشماني درگير رمزگشايي کوويد-19 هستند. ساختمان عقب‌نشيني کرده و ايستاده در نقطه‌اي دنج، بدون تابلويي خاص يا راهنمايي براي غريبه‌ها.
ورودي ساختمان2، يک در بزرگ اتوماتيک دارد. سمت راست سالني تنگ و ترش قرار دارد که بيشتر رفت‌وآمد افراد عادي از آنجا انجام مي‌شود. مديرکارخانه توليد دارو، «حسين جوادي‌مهر»، مردي است جاافتاده. پشت ماسک سفيدي که به‌صورتش زده جلوي دفتر کارش که کنار در ورودي است، به استقبال آمده. دفترش نقلي است بدون وسيله اضافه و به اندازه‌اي که به زحمت مي‌توان 5نفر را در آن جا داد.
جوادي‌مهر مي‌گويد: «از زماني که کرونا شروع شد، چند گروه از محققان ايراني در قالب 4پلتفرم توليد واکسن با هسته‌هاي علمي مختلف، توليد واکسن براي کرونا را کليد زده‌اند. توليد واکسن در ايران تقريبا همزمان با ساير کشورهاي جهان شروع شد. محققاني که روي اين پروژه کار مي‌کنند از دانش‌آموختگان برجسته شيمي، ميکروبيولوژي، داروسازي و ساير رشته‌هاي مرتبط هستند و تعدادي از آنها هم محققان ايراني هستند که در جريان شيوع کرونا علاقه‌مند به توليد واکسن و فعاليت داخل کشور بودند و برخي از آنها از خارج کشور به ايران بازگشته‌اند تا در اين کار مشارکت داشته باشند.»
از نظر فرايند توليد واکسن گروهي که او در اين کارخانه توليد دارو دور هم جمع کرده است، جلوتر از گروه‌هاي ديگر است: «اين کارخانه براي ساخت داروهاي هايتک هدف‌گذاري و راه‌اندازي شده بود. پيش از بروز و شيوع کرونا موفق شده بوديم واکسن آنفلوآنزا را بسازيم و به‌دليل اينکه زيرساخت‌هاي توليد اين واکسن از قبل آماده بود در بحث ساخت واکسن کرونا کارمان را خيلي زود شروع کرديم. اگر اين تجهيزات نبود، شايد مدت‌ها طول مي‌کشيد بتوانيم کار تحقيقات براي ساخت واکسن را شروع کنيم.»
جوادي‌مهر معتقد است؛ ايران در فرايند توليد واکسن همگام با کشورهاي ديگر در حال پيشرفت است: «ما پيشروترين گروه در کشور و خاورميانه هستيم که داريم روي توليد واکسن کار مي‌کنيم. الان دست‌کم 100محقق برجسته در ايران بر توليد واکسن متمرکز هستند و اطلاعات خود را به خط مقدم توليد‌کننده واکسن منتقل مي‌کنند.»

گفت‌وگوي شيشه‌اي
بخشي از فرايند توليد واکسن کرونا در سالني بسيار خنک، بي‌روح اما پرنور مي‌گذرد؛ سالني که بوي تميزي از ديوارهاي سفيد يخي‌اش به مشام مي‌رسد. در هر دو سوي سالن، اتاق‌ها در نظمي هندسي‌وار، درست روبه‌روي هم قرار دارند و هر کدامشان پنجره‎اي بزرگ دارند رو به چشم‌انداز اتاق.
اين پنجره‌هاي بزرگ کارکرد ديگري هم دارند، براي محققان چيزي شبيه دفترچه يادداشت‌اند. جايي براي نوشتن عددها و فرمول‌ها، جمله‌ها و کلمه‌هاي ضروري و البته بيشتر از آن هستند. حرف زدن در لابراتوارها قواعد سختگيرانه‌اي دارد؛ همانطور که راه رفتن. به همين دليل است که اين شيشه‌هاي بزرگ فضاي عمومي و شفافي هستند براي مسئولان و اعضاي ديگر تيم‌هاي تحقيقات که روي آنها بنويسند، يادداشت بگذارند و سؤال بپرسند. تبادل‌نظر بدون شکستن سکوت ممتد راهروها؛ نوعي گفت‌وگوي بدون مزاحمت.
اولين پنجره‌ رو به اتاق کنترل کيفيت است. همه آزمايش‌ها و موادي که براي تحقيق در توليد واکسن کرونا استفاده مي‌شود بايد از اين واحد تأييد استاندارد بگيرد. پس از توليد مواداوليه واکسن هم بايد دوباره محصول توليد شده در اين اتاق تست کيفيت شود.
زهرا، مسئول کنترل کيفيت، زني است با قد و قواره‌اي متوسط، چشماني قهوه‌اي و لباسي به رنگ آزمايشگاه. بيوتکنولوژي خوانده و فارغ التحصيل دانشگاه شهيد بهشتي است. 6سال است در شرکت سازنده واکسن کار مي‌کند و براي اينکه مسئول کنترل کيفيت پروژه واکسن کرونا شود، شوراي داوري مؤسسه بعد از آزمون‌هاي مختلف و سخت، او را انتخاب کرده است. سرگرم کار با «ال‌پي‌سي»‌هاي چند طبقه‌اي است که مي‌گويد نمونه‌اش حتي در کشورهاي ثروتمند منطقه و حتي برخي کشورهاي اروپايي پيدا نمي‌شود. ال‌پي‌سي دستگاهي است که مو را از ماست بيرون مي‌کشد و با دقتي مثال‌زدني کوچک‌ترين خطا را در کيفيت مواداوليه يا محصول توليدي نشان مي‌دهد. خانم دکتر، از مانيتوري که پر شده با جدول‌‎هاي شلوغ زرد، سبز و قرمز چشم بر نمي‎دارد. رنگ‌هاي اصلي هر کدام از اتفاقي خبر مي‌دهند: «هر دارويي بايد استانداردي به اسم فارماکوپه داشته باشد. اين استاندارد معياري جهاني است و همه بايد آن را رعايت کنند. LPS و HPS موجود و همينطور دي فکتورها و ac، با آناليز مواد، توانايي اثرگذاري واکسن و بررسي خطا در کيفيت مواداوليه نمي‌گذارند ماده‌اي بي‌کيفيت در فرايند توليد واکسن يا دارو وارد چرخه توليد شود. اين تجهيزات به روز و مدرن‌اند و در کشور فقط يکي، دو نمونه از آنها وجود دارد.»
اتاقي که مدير کنترل کيفيت در آن کار مي‌کند، بزرگ است و اتاق کوچک ديگري در آن پيش‌بيني شده مختص نگهداري از انبوه فيش‌ها، ‌پوشه‌ها و يادداشت‌ها؛ يادداشت‌هايي مستند به تجربه‌هاي کاري توليد واکسن، شرح واکنش به مواد استفاده شده براي توليد محصول و موفق يا ناموفق بودن روش آزمايش. فيش‌ها و گزارش‌ها براي محققان در تيم‌هاي بعدي راهگشاست و از دوباره‌کاري آنها در مسيري که يک‌بار پيموده شده است جلوگيري مي‌کند.
همه محصولاتي که توليد مي‌شود، در اتاق خاصي نگهداري مي‌شود. باکتري يا ويروس در شرايط عادي ممکن است ماده سمي تب‌زا داشته باشد و در مراحل استرليتي بايد تمام ميکروب‌ها را از هم جدا کرد تا عامل تب‌زا نداشته باشد؛ فرايندي که اگر به درستي طي نشود اثر واکسن را از بين مي‌برد.

لطفا خيلي راه نرويد
دما بين 20 تا 25 و رطوبت زير 60درجه است و هوا بسيار مطلوب. بخش استريل شرکت، تميزتر و يکدست سفيد است. دماي محيط کمتر شده و رطوبت هم به حداقل ممکن رسيده است. هر اتاق دستگاهي دارد که براي ورود به آن بايد رمز ورودش را بلد بود. شايد افزايش مراقبت‌ها به‌دليل ويروسي بودن بخش است و بايد احتياط‌ها و تردد را محدود کرد. بخش تست‌هاي سلولوژي مهم‌ترين قسمت اين بخش است. عباس‌زاده 34ساله با قدي بلند و ته‌ريشي که صورتش را مردانه‌تر کرده است، متخصص دامپزشکي است و 4سال است با حيوانات مختلف براي تزريق انواع واکسن‌ها کار مي‌کند. او مسئوليت تزريق، خون‌گيري، جراحي و انجام تست‌هاي حيواني واکسن کرونا روي حيوانات را بر عهده دارد. در فضاي کوچک آزمايشگاهي تست حيواني، تردد و حرکت افراد بايد حداقلي باشد.
متخصصان اين بخش مي‌گويند هر حرکت يا يک قدم راه رفتن يک ميليون پارتيکل يا غبار را از روي زمين به هوا بلند مي‌کند و اين غبار مي‌تواند بر نتايج آزمايش محققان اثر منفي بگذارد. در چنين شرايطي، عباس‌زاده همه فعل و انفعالات حيواني که واکسن به او تزريق شده را زيرنظر دارد.
خانواده موش‌هاي سفيد، نخستين دريافت‌کنندگان واکسن‌هاي توليدي محققان ايراني بوده‌اند. عباس‌زاده مي‌گويد خانواده موش‌ها از وقتي واکسن گرفته‌اند، حالشان خوب است: «اول واکسن را به موش تزريق کرديم. حيوان آنتي‌بادي توليد کرد و بيمار نشد. حال موش سفيد آزمايشگاهي ما، الان خيلي خوب است.» حيوان پس از تزريق واکسن از نظر رفتاري، خورد و خوراک و وزن‌گيري کنترل شده است و حتي بازيگوشي و گوشه‌گيري حيوان بررسي مي‌شود. عباس‌زاده مي‌گويد: «دوره 3روزه خطر مدت‌هاست که گذشته و حيوان مشکلي ندارد. مرحله بعد تست واکسن روي حيوان‌هاي بزرگ‌تر است.» هرچند تست روي موش مثبت بود اما استرس زيادي روي تيم محقق و تزريق‌کننده واکسن وجود دارد. بعد از خون‌گيري، خون حيوان بايد وارد بخش سلولوژي شود و مقدار آنتي‌بادي و دوزهايي که استفاده شده است بررسي شود. اگر دوز واکسن به حد مطلوب برسد، آن زمان واکسن جواب مي‌دهد و دوز مناسب براي واکسن تعيين مي‌شود.

سختگيري‌هاي بهداشتي
هر چه به بخش توليد‌کننده واکسن نهايي نزديک‌تر مي‌شويم هوا خنک‌تر و رطوبت کمتر مي‌شود. اتاق «لاک» يا پاکسازي اتاقي است که هر فرد قبل از ورود به بخش توليد واکسن، بايد لباس خود را در آن تعويض کند تا مانع ورود ويروس به داخل بخش شود؛ اتاقي با يک رختکن و کلي مواد ضد‌عفوني‌کننده، دستکش، کلاه و لباس مخصوص. با لباس شخصي نمي‌شود وارد بخش توليد واکسن شد. اتاق تنگ است و در هر 2سمتش يک در وجود دارد. هيچ وقت هر دو در با هم باز نمي‌شوند تا مکش هوا سبب انتقال ويروس بخش ضد‌عفوني نشده به بخش توليد واکسن نشود. اما اين پايان ماجرا نيست. پوشيدن لباس‌هاي آبي شبيه پزشکان اتاق عمل، مجوز اوليه براي ورود به بخش توليد واکسن است. بلافاصله پس از پوشيدن لباس بايد وارد اتاقک باريکي شد که به زحمت 2 نفر همزمان با هم در آن جا مي‌گيرند. روي لباس‌هاي يکدست آبي تازه پوشيده شده، بايد دوباره لباس آبي کم‌رنگي پوشيد که ضد‌عفوني‌ شده و بسته بندي است. لباس روي لباس و ماسک روي ماسک ‌زده مي‌شود. نفس کشيدن با ماسک‌هايي که حداقل 7 لايه دارند کار سختي است. لباس‌ها 4تکه‌اند و هر تکه‌اش را بايد جدا جدا پوشيد و از تماسش با زمين زرد رنگي که هر2ساعت يک بارضد‌عفوني مي‌شود جلوگيري کرد. دردسرهاي پوشيدن اين لباس يادآور مشقتي است که پرستاران و کادر درمان هر روز در بخش‌هاي بيماران مبتلا به کرونا تحمل مي‌کنند. گرماي بدن بلافاصله زياد مي‌شود و داخل لباس کوره‌ پرحرارتي است که تب دارد. لباس‌ها طوري طراحي شده که ويروس راهي براي نفوذ به بدن پيدا نکند. محققان در اين شرايط 8ساعت بايد کار کنند؛ ايستاده با کمترين حرکت و بيشترين مراقبت. دماي هوا پايين‌تر از سالن قبل است و عدد 18.5درجه را براي تحمل‌پذير کردن شرايط سخت کار نشان مي‌دهد؛ لباس‌هايي که از تن به در کردنش طول مي‌کشد و پوشيدن دوباره‌اش مرثيه‌اي است براي محققان که کسي حاضر نيست روزي 2بار تکرارش کند.

سانتريفيوژهاي فعال
ميثم در دانشگاه صنعتي اصفهان رشته بيوتکنولوژي خوانده و وظيفه‌اش بررسي چند تکه از پازل ويروس کروناست. در بخشي که او کار مي‌کند خبري از خود ويروس نيست. براي توليد واکسن، يک ويروس را قطعه قطعه مي‌کنند و به شکل يک پازل، هر تکه‌اش را دست محققي مي‌دهند تا آناتومي و اجراي آن را شناسايي کند. هر تکه هم براي خودش داستاني دارد که بايد در سانتريفيوژهاي مخصوصي بررسي شود. ميثم وظيفه‌اش بررسي نمونه دي ان‌اي ويروس و جداسازي و استخراج آن است. مي‌گويد در مرکز توليد واکسن دنبال توليد داروي نوترکيب تازه‌اي براي مقابله با کروناست: «يکي از ژن‌هاي ويروس کرونا، دي ان‌اي است. اسم محصول ما« دي اکسين» است که مي‌تواند ايمني جنرال و سلولي را در بدن افراد ايجاد کند.»
قسمتي که او کار مي‌کند، پر از ويروس و باکتري ضعيف شده است. تهديدي که مدت‌‎هاست بر زندگي‌اش سايه انداخته است. ميثم معتقد است بايد با ويروس زندگي کرد اما، ايمن و با رعايت بهداشت فردي و کاري: «پوشش و دستورالعمل‌هايي که داريم را رعايت مي‌کنيم. پوشش‌هاي زيادي هم داريم. با پوشش‌ها و دستورالعمل‌هاي سختگيرانه‌اي که داريم، ريسک ابتلا را کم مي‌کنيم اما در خانه هم اقدامات خاصي بايد انجام داد تا اهالي خانه مبتلا نشوند.» نتيجه تلاش‌هايي که او و ديگر همکارش مي‌کنند، محلولي است که در آمپول‌هاي تست واکسن قرار مي‌گيرد. محلولي که روي موش‌ها خوب جواب داده و نشانه‌اي است از اينکه او و همکارانش کارشان را درست انجام داده‌اند: «وقتي گفتند تست اوليه روي حيوان مثبت است به‌کار خودمان باور بيشتري پيدا کرديم. مي‌دانستيم کارمان بالاخره نتيجه مي‌دهد. خدا را شاکريم که نتيجه همه آزمايش‌ها تا الان خوب بوده.»
توليد واکسن بايد به قدري باشد که نيازها را تامين کند. براي اين کار بايد هم توليد بالا باشد هم اقتصادي باشد هم نياز کشور را تامين کند. براي توليد واکسن در محيط آزمايشگاهي 200ليتر از ماده اوليه واکسن توليد شده است. اگر قرار باشد نياز کشور به واکسن تامين شود و براي اهداف انسان دوستانه به خارج کشور صادر شود بايد خط توليد واکسن را هم طراحي و اجرا کرد. خط توليدي که در يک شهرک دارويي تقريبا تکميل شده و به‌زودي آماده بهره‌برداري مي‌شود. شايد براي اين کار نياز به استفاده از دانش و تجربه کشورهاي ديگر مهم باشد. ميثم مي‌گويد:«درعلم بيوتکنولوژي بايد از همه اتفاقات و مقالات استفاده کرد. تجهيزات و فناوري توليد الان در سطح بالاست. ما 20سال است که نوترکيب‌ها را داريم و 10سال است که داريم صنعتي آن را توليد مي‌کنيم و در روند واکسن کرونا حتما اين را با کشورهاي ديگر به اشتراک مي‌گذاريم.»
آنطور که رئيس کميته علمي ستاد مقابله با کرونا مي‌گويد، توليد واکسن کرونا در کشور هنوز در فاز قبل از کارآزمايي باليني (Clinical trial) است، يعني فاز مطالعات حيواني آن رو به پايان است. زماني يک واکسن وارد فاز تست انساني مي‌شود که خط توليد آزمايشگاهي آن واکسن راه‌اندازي شده باشد. زماني مي‌توان گفت واکسني وارد تست انساني شده که سازمان غذا و دارو، واکسن مورد نظر را از خط توليد آن تهيه و روي انسان تست کند.