ناگورنو-قره باغ؛ ناتوانی بازیگران منطقه ای برای میانجی گری

ديپلماسي ايراني

بروزرسانی 1399/07/14 - 22:47

ناگورنو-قره باغ؛ ناتوانی بازیگران منطقه ای برای میانجی گری

ديپلماسي ايراني/متن پيش رو در ديپلماسي ايراني منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

نيما خرمي-ريسپانسيپل استيت کرافت/ درگيري بين ارمنستان و آذربايجان با تشديد تنش هاي ملي و قومي در همسايگي ترکيه و ايران همراه بوده است. در حالي که آنکارا به اين خشونت ها دامن مي زند، تهران به شدت نگران تشديد تنش هاي قومي در ميان اقليت هاي ارمني و آذري خود است.

ترکيه که يک نيروي اقتصادي بزرگ تر در قفقاز به شمار مي رود، در چند ماه گذشته دست کم در لفاظي ها کاملا از جمهوري آذربايجان حمايت و رزمايش نظامي مشترکي با اين کشور برگزار کرده که بيشتر کسب آمادگي براي جنگ به نظر مي آمد. رجب طيب اردوغان، رئيس جمهوري ترکيه، از اين مناقشات براي افزايش اعتبار خود نزد ملي گرايان داخلي و منحرف کردن اذهان عمومي از بحران اقتصادي دائمي در کشورش استفاده مي کند؛ او در سال هاي اخير در حومه مديترانه بارها اين رويکرد را به اجرا گذاشته است. سياست تهاجمي خارجي اردوغان در داخل کشور به تقويت پايگاه سياسي اسلام گراي او کمک کرده و اتحادي سهل با ملي گرايان سکولار را رقم زده است. اردوغان با اظهارات شديدالحن درباره مهاجرت، ليبي و انرژي مديترانه با اروپا و اقدام به بازيابي کاربري اياصوفيه به عنوان يک مسجد، ظاهرا به دنبال يک پيروزي کوتاه مدت در خانه هر کاري مي کند. با توجه به خصومت گسترده در ترکيه در قبال ارمنستان و روابط تنگاتنگ و تاريخي آن با جمهوري آذربايجان، از سرگيري جنگ بر سر قره باغ کوهستاني مي تواند فرصت ديگري براي منحرف کردن اذهان عمومي براي اردوغان باشد. زمان بندي اين تنش ها اصلا اتفاقي نيست: شيوع کوويد 19 اقتصاد ترکيه را که پيشتر گرفتار بحران بدهي بود، به زانو درآورده است.

در سوي ديگر ماجرا اما ايران با خشم و نگراني تحولات منطقه را به نظاره نشسته است. بخش قابل توجهي از جمعيت ايران (شايد حدود يک چهارم) را آذري زبانان تشکيل مي دهند و مي شود گفت يک بلوک سياسي و اقتصادي تاثيرگذار در ايران هستند. بنابراين، جاي تعجب نداشت که در ماه ژوئيه شهرهاي تبريز، اروميه و تهران به صحنه تجمعات آذري زبان ها در حمايت از جمهوري آذربايجان در مناقشات قره باغ تبديل شدند.

با اين حال، جمهوري اسلامي در يکي از واضح ترين نشانه هاي رويکرد عملي در سياست خارجي، به طور کلي در اين مناقشات از ارمنستان مسيحي در قبال جمهوري آذربايجان با اکثريت شيعه حمايت کرده است. اگرچه روابط ايران و جمهوري آدربايجان در سال هاي اخير بهبود يافته، اما تهران و باکو عمدتا بر سر مسائلي چون روابط جمهوري آذربايجان با اسرائيل، توسعه منابع انرژي در درياي خزر و ادعاي حمايت ايران از گروه هاي مذهبي در داخل جمهوري آذربايجان اختلاف داشته اند.

جمهوري آذربايجان اخيرا از اين مساله شکايت کرده که ايران با انتقال تسليحات روسي به ارمنستان از حريم هوايي خود موافقت کرده است. يک وب سايت مرتبط با سرويس هاي امنيتي جمهوري آذربايجان در مقاله اي در 28 سپتامبر به اين محموله ها اشاره کرد و نوشت: «چه کسي دوست و چه کسي دشمن است؟» باکو دست کم به صورت علني شکايتي به تهران نکرد، اما در 29 سپتامبر مدعي شد که محموله هاي روسي به مقصد ارمنستان از طريق زميني از ايران منتقل شده اند.

اين بي اعتمادي قابل توجه بين دو کشور، تهران را در وضعيت نامناسبي قرار مي دهد. با توجه به اينکه ايران به عنوان يک بازيگر بي طرف اعتباري نزد جمهوري آذربايجان ندارد، پيشنهاد آن براي ميانجيگري به مثابهپيشنهاد آن در ماه ژوئيه، ناديده گرفته خواهد شد. با اين وجود، تهران نمي تواند بي تفاوت بماند. ايران هم در ارمنستان و هم در جمهوري آذربايجان منافع اقتصادي دارد. اما مساله نگران کننده تر براي ايران، احتمال درگيري طولاني مدت در مرزهاي شمالي است که مي تواند به تجديد تظاهرات در حمايت از هر يک از طرف هاي درگير در جنگ و شايد حتي درگيري هاي داخلي بينجامد و در پي نارضايتي هاي عمومي از شيوه مديريت بحران کرونا توسط دولت و مشکلات اقتصادي، وجهه نارضايتي عمومي بيابد.

ديدگاه واگراي دو وزنه سنگين منطقه اي نمي تواند به برقراري صلح در قره باغ کمک کند. مساله اين نيست که آنکارا يا تهران در گذشته نقش برقرار کننده صلح را ايفا مي کردند و حالا اينطور نيست؛ بلکه مساله اين است که با توجه به مشکلات کوويد 19 و بحران اقتصادي و درگيري ميانجي هاي سنتي مانند واشنگتن، مسکو و بروکسل با ديگر مناقشات تلخ در منطقه، جاي تاسف دارد که دو قدرت منطقه اي نمي توانند نقش سازنده تري در پايان دادن به اين جنگ قديمي ايفا کنند.