المانیتور: تنش ها بین ترکیه و ایران جدی است؟

ديپلماسي ايراني/متن پيش رو در ديپلماسي ايراني منتشر شده و انتشار آن در اخرين خبر به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

 آمبرين زمان/  تنش ها بين ترکيه و دوست-دشمن منطقه اي آن يعني ايران بر سر آذربايجان و برخي ديگر موارد در حال افزايش است. رجب طيب اردوغان، رئيس جمهوري ترکيه، شعري سروده شده يک شاعر آذري را در سفر رسمي به باکو در 10 دسامبر براي جشن پيروزي جمهوري آذربايجان بر ارمنستان در قره باغ، خواند. مصرعي از اين شعر که به آذري هاي ايران اشاره داشت و به رود ارس که سرچشمه آن در ترکيه است و بخشي از رود مرز طبيعي بين ايران و جمهوري آذربايجان محسوب مي شود. بزرگ ترين اقليت غيرفارس ايران در همين منطقه زندگي مي کنند و دشمنان خارجي، به دنبال بهره برداري از هر گونه تمايل بالقوه اي براي جدايي طلبي در آنجا هستند.

يک روز پس از سخنراني اردوغان، ايران سفير ترکيه در تهران را احضار و نارضايتي خود را اعلام کرد. وزارت امور خارجه ايران سخنان اردوغان را «غير قابل قبول و مبهم» خواند و خواستار ارائه توضيح درباره آن شد. محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران، حتي در توئيتي نوشت که اين شعر «اشاره به جدا شدن اجباري مناطق شمال ارس از سرزمين مادري ايران دارد. و آيا او (اردوغان) متوجه نشده که حق حاکميت جمهوري آذربايجان را تضعيف کرده؟» عمر چليک، سخنگوي ارشد حزب حاکم عدالت و توسعه اردوغان، به ايران حمله کرد و گفت: «ما زبان زشتي را که برخي از سياستمداران ايراني عليه رئيس جمهوري ما به کار برده اند، محکوم مي کنيم. آنها درباره رئيس جمهوري ما که هميشه به ايران به چشم يک دوست و همسايه برادر، نگريسته بد قضاوت کرده و او را با دشمنان ايران اشتباه گرفته اند.» اما پس از آن، مولود چاوش اوغلو، وزير امور خارجه ترکيه، با ظريف تماس تلفني گرفت و پس از آن وزارت امور خارجه ايران اعلام کرد که سوءتفاهم برطرف شده است. بعدتر هم حسن روحاني، رئيس جمهوري ايران، گفت که براساس تجربه اي که در ارتباط با اردوغان داشته، غيرممکن است که ترکيه تماميت ارضي ايران را هدف گرفته باشد و به دنبال گفت و گو و اظهارات بين وزراي امور خارجه دو کشور، مي توان موضوع را مختومه دانست.

اما آيا واقعا چنين است؟ آيا ترکيه هم به اندازه ايران مي خواهد که مساله مختومه شود؟

ترکيه و ايران به طور سنتي رقابت به عنوان قدرتمندترين کشور سني منطقه و بزرگ ترين کشور شيعه را مديريت کرده اند. فيردوز رابينسون، تحليلگر مستقر در لندن و سردبير پيشين بخش آسياي ميانه بي.بي.سي، گفت: «ترکيه و ايران با وجود رقابت تاريخي خود، با وجود سنت هاي قدرتمند دولت داري و جوامع چند مليتي، هميشه تعادل ظريفي را در روابط دو جانبه خود حفظ کرده اند. در قبال جدايي طلبي کُرد، آنها همکاري را برگزيرند. همچنين، ترکيه از هرگونه اظهار نظر يا اقدامي که به عنوان حمايت از تمايلات جدايي طلبانه در ميان اقليت بزرگ آذري ايران برداشت شود، خودداري کرده است.»

پس اکنون چه چيزي تغيير کرده است؟ ممکن است اردوغان براي جلب توجه آمريکا يا اسرائيل تلاش مي کرده است. اما به گفته رابينسون، احتمال پررنگ تر اين است که اردوغان شعر را نه به طور تصادفي، که خطاب به شريک ائتلاف غير رسمي ملي گرايانه خود يعني دولت باهچلي خوانده باشد؛ حزبي که در گذشته داوطلبان گرگ خاکستري خود را به جنگ 19 ساله آذربايجان با ارمنستان اعزام کرده بود: «وقتي اظهارات پر شور باهچلي را شنيدم، به اين نتيجه اجتناب ناپذير رسيدم که سخنراني او (اردوغان) تصادفي نبود. دليل اين سخنراني همان فشار ملي گرايانه است که جايگزين ايدئولوژي اسلام گرايانه [اردوغان] شده و سياست خارجي ترکيه را در سال هاي اخير تغيير داده است.»

حمايت نظامي ترکيه از جمهوري آذربايجان در کمک به بازپس گيري سرزمين هايي که چندين دهه در اشغال نيروهاي ارمني بودند، تعيين کننده و از حمايت قابل توجه در ميان ترک ها با هر پيشينه ايدئولوژيک برخوردار بود. آلين اوزينيان، تحليلگر سياسي مستقر در ايروان، از مشاهده «يک موج نوظهور ملي گرايي افراطي» در ترکيه صحبت مي کند که با درگيري بين آذربايجان و ارمنستان انرژي گرفته است: «رسانه هاي اجتماعي جايي است که اين موج در خالص ترين و معتبرترين حالت خود بروز مي کند، زيرا مردم مي توانند نفرت خود را بدون افشاي هويت واقعي خود نشان دهند.» اوزينيان که خود يک ارمني اهل استانبول است و در معرض برخوردهاي ناخوشايند اين چنيني قرار گرفته، معتقد است که پيروزي جمهوري آذربايجان در داخل کشور براي اردوغان بسيار «مفيد» بوده است: «او در نقش اصلي در يک پيروزي ترکي در مخالفت روسيه ظاهر شد.»

پايگاه طرفداران اردوغان به جمهوري آذربايجان نيز مي رسد؛ نگرش حامي ترک در اين کشور به يک افتخار ملي سال ها پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي منجر شده است. آرزو گيبولايوا، روزنامه نگار آذربايجاني که به شدت به رهبري شورش انتقاد دارد و مانند اوزينيان از سوي ملي گرايان افراطي مورد آزار قرار مي گيرد، گفت: «محبوبيت اردوغان در جمهوري آذربايجان از 27 سپتامبر، روز اول درگيري ها، قابل مشاهده بود. تمجيد از حمايت اردوغان از الهام علي اف، رئيس جمهوري آذربايجان، به طور متداول شنيده مي شود. تشکر از اين حمايت را در سرتاسر جمهوري آذربايجان مي توان از پرچم ملي ترکيه که در کنار پرچم جمهوري آذربايجان آويزان شده است، نيز مشاهده کرد. با هر کسي که مخالف اين جنگ باشد به عنوان خيانتکار و کسي رفتار مي شود که از کشور خود و مردم آن متنفر است. نفرت پراکني عليه منتقدان جنگ و صلح جويان در فضاي مجازي از هدف گرفتن عمدي افراد تا درخواست مجازات عمومي و دستگيري آنها، به سطوح ناپسندي رسيده است. به ياد دارم مفسري را ديدم که مي گفت همه ما تيرباران مي شويم.»

اين شرايط اصلا براي ايران خوشايند نبوده است. طبق برخي اخبار و ادعاها، ايران در سال هاي گذشته از ارمنستان به عنوان يک وزنه متقابل در برابر جمهوري آذربايجان حمايت کرده است. اما آذري هاي ايران در برابر اين رويکرد واکنش نشان داده اند. حميدرضا عزيزي، يکي از اعضاي مهمان در موسسه امور بين الملل و امنيتي آلمان، گفت: «از آغاز جنگ، نخبگان سياسي ايران و مردم در نحوه واکنش به اين تحول رويکردي دو گانه داشتند. از يک طرف، گروهي مي گفتند که به دليل ملاحظات مذهبي و فرهنگي، ايران بايد با جمهوري آذربايجان هم سو باشد. فشارهاي وارده از سوي قوم آذري هاي ايران عاملي بود که تهران را به سمت حمايت از باکو سوق داد. از طرف ديگر، گروهي استدلال کردند که جمهوري آذربايجان با پس گرفتن قره باغ از لحاظ ژئوپولتيک ضربه جدي به ايران وارد مي کند و اين به معناي حضور فزاينده ترکي و اسرائيلي در قفقاز جنوبي است که عمق استراتژيک فرهنگي و تاريخي ايران انگاشته مي شود. اقدام ترکيه به استقرار مزدوران سوري در قره باغ يکي ديگر از نگراني هاي مهم ايران بود.»

از اين رو، يک اشاره کوچک اردوغان به آذربايجان ايران که بعيد است يک تحريک عمدي بوده باشد، کافي بود تا تهران با خشم عمومي مخالفان حمايت از باکو و همچنين آنهايي که اعتقاد دارند بدترين سناريو در رابطه با جاه طلبي هاي توسعه طلبانه اردوغان در شرف وقوع است، مواجه ببيند. 

تلاش هاي اخير ترکيه براي بهبود روابط با ايالات متحده و اسرائيل حاکي از آن است که انرژي اين کشور از ماجراجويي هاي نظامي خارجي به ديپلماسي ترميمي تغيير مسير مي دهد؛ البته به شرطي که باهچلي نخواهد راه خود را برود!

---

بازار

---

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar