روایت‌هایی از سفر به بی‌نهایت در طول تاریخ

 در این میان‌، سفرنامه‌های حج از رایج‌ترین سفرنامه‌ها در ادبیات فارسی به شمار می‌روند،‌ این نوع سفرنامه‌ها که از ناصرخسرو و ابن بطوطه شروع و تا نویسندگان عصر حاضر مانند شریعتی و آل احمد ادامه پیدا کرده، دل نگاشته‌هایی در باب مشاهدات سفر حج بوده که عمدتاً با نگاه‌های فلسفی و اجتماعی همراه بوده است.

قدیمی‌ترین سفرنامه حج به زبان فارسی مربوط به ناصر خسرو است. این سفرنامه به نام «سفرنامه ناصر خسرو» یا «سفرنامه» معروف است و در سال 1046 میلادی (436 هجری شمسی) نوشته شده است. در این اثر، ناصر خسرو جزئیات سفر خود به مکه و مدینه را به دقت توصیف کرده و به مسائل اجتماعی، فرهنگی و مذهبی آن زمان پرداخته. سفرنامه او به عنوان یکی از اولین و مهم‌ترین متون سفرنامه‌نویسی در زبان فارسی شناخته می‌شود و تأثیر عمیقی بر ادبیات و فرهنگ سفرنامه‌نویسی داشته است. ناصر خسرو با این که در فنون سخن صاحب سبک و چیره دست بوده است اما در سفرنامه اش از آن ادبیات غمزه آلود خبری نیست، بلکه از عمق درون به مساله نگریسته است.

نهضت سفرنامه‌نویسی در ایران اگرچه در دوره صفوی شروع شد،‌ اما شکل‌گیری آن را باید به دوره قاجار مرتبط دانست،‌ ادبیات حج در ایران مولود این دوره تاریخی به ویژه در فاصله سال‌های 1290 تا 1320 قمری است، کارشناسان بر این باورند که سفرنامه‌های حج قاجاری گنجینه‌های پایان‌ناپذیر برای شناخت بسیاری از مسائل دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تمدنی مسلمانان  هستند.

در این دوره، با توجه به توسعه امکانات سفر و افزایش ارتباطات، بسیاری از نویسندگان و مسافران به سفر حج می‌رفتند و تجربیات خود را در ترکیب با مشاهدات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به رشته تحریر درمی‌آوردند.

سفرنامه‌های این دوره، به‌ویژه نوشته‌جاتی که به سفر به مکه و مدینه مربوط می‌شود، از لحاظ ادبی و تاریخی اهمیت بالایی دارند. این آثار عمدتاً شامل توصیف جزئیات مناسک حج، زندگی روزمره حجاج، فرهنگ بومی و شرایط سیاسی اجتماعی آن زمان هستند به عبارت دیگر این سفرنامه‌ها نه تنها به عنوان اسناد تاریخی مهم به شمار می‌روند، بلکه نمایانگر تحولات اجتماعی، فرهنگی و دینی ایران در دوره قاجار نیز هستند.

مهمترین سفرنامه‌های معاصر

«به سوی خدا می‌روم» سفرنامه حج آیت‌الله طالقانی

آیت‌الله سید محمود طالقانی در مردادماه 1331 به حج رفت و کتاب «به‌سوی خدا می­‌رویم» را در همین خصوص نوشت. او در ابتدای کتاب، از حج به‌عنوان یکی از واجبات شرعی سخن گفته و اَعمال آن را مورد بررسی قرار داده است. طالقانی در سفرنامه خود برخی جزئیات سفر را بازگو کرده است. در هنگام ورود به حجاز از رفتار مأموران گلایه می­‌کند،‌ او گاهی به اختلاف‌نظرهای فقهی اشاره می‌کند و در عین حال می­‌کوشد تا در مواجهه با هر کدام از اعمال حج، تصویری ترسیم کند که خواننده، خود را در آن فضا احساس کند. تعابیر وی همراه با بارِ ادبی است.

«خسی در میقات» از مهمترین سفرنامه‌های معاصر

سفرنامه‌نویسی در طول تاریخ ادامه دارد تا در روزگار معاصر که یکی دیگر از مهمترین سفرنامه‌های ادبیات فارسی نوشته می‌شود،‌ «خسی در میقات»  نوشته جلال آل احمد. جلال «خسی در میقات» را در سال 1343 و در حالیکه 41 ساله بود،‌ نوشت، دو دهه بعد از عضویتش در حزب توده و 5 سال قبل از درگذشتش. 

آنچه رویکرد غالب در سفرنامه­ آل‌احمد است، رویکرد توصیفی اوست. او بسیاری از مکان‌ها و انسان‌ها را با ریزترین توصیفات به تصویر می­‌کشد.وی در این سفرنامه برخی مشکلات و معضلات جامعه اسلامی را به تصویر کشیده و به نقد آن پرداخته است.

سفرنامه حج جلال از چند وجه حائز اهمیت است؛ نخست موقعیت ویژه‌ای است که جلال آل احمد با عقاید روشنفکری خود در آن پا گذاشته است. از نظر بسیاری از صاحب‌نظران، این سفر به نوعی فصل تازه‌ای از حیات آل احمد محسوب می‌شود.

از سوی دیگر، نگاه تیزبین و نکته‌سنج جلال به مسائل مختلف سبب شده تا مخاطب با ابعاد مختلفی روبرو باشد. نویسنده تنها بر مسائل دینی و زیارتی تمرکز نکرده است؛ او جبنه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و سیاحتی را نیز در نظر دارد و گاه مورد تحلیل قرار می‌دهد. «اعتراض» وجه پررنگ سفرنامه جلال است.

«حج» سفرنامه علی شریعتی

«حج» دکتر علی شریعتی متأثر از مناسک حج بوده و به نوعی می توان آن را یک کتاب سفرنامه دانست. این کتاب به گفته شریعتی سفرنامه یک حج‌کننده مسلمان است. کتاب «حج» رساله فقهی نیست، بلکه رساله فکری است . شریعتی در این کتاب تأکید دارد که یک متخصص فقه و کلام نیست، بلکه صرفاً خود را یک حج‌کننده مسلمان می‌داند، سعی می‌کند فارغ از عادت‌های معمول درباره تجربه دینی‌اش سخن بگوید.او معتقد است تمام مسائل حج نمادین هستند، مسائلی که نمادین بودن آن ها به ذهن کمتر کسی خطور می کند؛ مثلاً این که کعبه در مکانی پایین تر از مناطق اطراف واقع شده است این گونه تعبیر شده است که باید از فراز به فرود آیی تا به خدا نزدیک شوی.

شریعتی در سفرنامه‌اش به ندرت به توصیف‌های ظاهری پرداخته است که در این موارد هم توصیف او مختصر است و همراه است با وصف روحیّات زائران.

در سال‌های پس از انقلاب نیز سفرنامه‌های بسیاری منتشر شده است که از مهمترین ان‌ها می‌توان به «سفر به قبله»‌، «یار کجاست»‌،  «غوعای غبار»‌،‌ «پرستو در قاف»،‌ «خال سیاه عربی»،‌ «حاجی غیربازاری» و ... اشاره کرد.