پیشینه کتابفروشی در شیراز بررسی شد

ايسنا/ نشست «پيشينه پيشه کتابفروشي» به مناسبت هفته کتاب با حضور شاعران و نويسندگان و کتابداران در مرکز اسناد و کتابخانه ملي فارس برگزار شد. بر اساس گزارش رسيده، در اين مراسم کوروش کمالي سروستاني مدير مرکز اسناد و کتابخانه ملي فارس متني را خواند که به اين شرح است: «به گاهي که نخستين طليعه‌هاي گفتمان در روشنان عالم امکان، بر خاسته از طلوع ازليتي نامتناهي به آواي خوش " اقرأ " آغاز شد، بي‌شک واگويه "بخوان" و هٌرم تکرار آن، بر امري مهم اقتضا مي‌کرد که سرنوشت بشري را بر مدار دانايي رقم مي زد، مرزي فراخ ميان دانستن به شکرانه وجود و جهلي مرکب به منزله هبوطي بي فرجام. و اين آغاز راهي بود که حرکت به سوي کشف حقايقي را تداعي مي‌کرد که در جانمايه عالم به وديعت نهاده شده بود، گويي اعجاز ستايش‌انگيز طلوع دانش بر بشر، سرنوشتي را برايش رقم مي‌زد تا به مدد آن، کمال وجودي خويش را و ظرفيت وجودي هستي را بازشناسد و بر مبناي آن، کارستان توانايي را در شکرستان دانايي پي ريزد. از آن پس تا کنون خامه‌نگاران عرصه امکان به خامه جان دانش برخاسته از نيستان وجود را به زينت طبع آراسته‌اند و به واقع، عصاره روح و انديشه خويش را در پيکره هنر نگارش کتاب دميده‌اند تا دانشي را که برآيند انديشه آنهاست و به سوي افق لاجوردي حقيقت در حرکت است، بر مخاطبان خويش عرضه دارند و رستاخيز زيستن از نوعي ديگر را برپا کنند، بر بال‌هاي شتاب بنشانند و ما را و همگان را به قدر همّت و فرصت، به فراسويي ره نمايند که بي ترديد، تداعي معاني در هم تنيده زيستن توام با آگاهي و کاستن از رنج ناداني را در بر دارد. در اين ميان اما عرضه کنندگان اين آثار، نقشي مهم و سهمي شريف را بر شانه‌هاي سٌتوار خويش دارند؛ چنانکه کتابداران، ناشران، کتابفروشان ما در اين عرصه خوش درخشيده‌اند. بمبئي و کلکته تا قبل از تأسيس نخستين چاپخانه در شيراز محل نشر آثار ادبي زبان فارسي بود. يکي از فرهنگوراني که کتاب‌هاي خوشنويسان شيرازي را با مرکب چاپ از روي کتاب ها نسخه‌برداري مي کرد و در هندوستان به چاپ مي رساند، «ابراهيم اولياء سميع» متخلص به «ملک الکتاب شيرازي» بود که سال ها در بمبئي و حيدرآباد رحل اقامت گزيده بود و کتاب‌هايي چون گلستان سعدي، شاهنامه فردوسي، انوار سهيلي، ديوان قاآني و تاريخ وصاف را استنساخ و چاپ کرده بود. اگر چه نخستين کتاب چاپ شده در شيراز ، براساس فهرست کتاب‌هاي چاپي خانبابا مشار، تاريخ 1260ه.ق را بر صفحه نخست خود دارد، اما اسناد حکايت از آن دارند که نخستين چاپخانه سنگي در شيراز در سال 1280 ه.ق تأسيس شده است. برخي از پيشگامان چاپ در شيراز، پيشگامان کتابفروشي نيز مي شوند. کتابفروشان در دوران قاجاريه به صورت ثابت و سيار کتاب‌هاي خود را عرضه مي کردند. اما نخستين کتابفروشي شناخته شده در شيراز در سال 1282 شمسي توسط« شيخ محمد تقي معرفت» بنياد نهاده شد و نام «کتابفروشي معرفت» را برگزيد. شيخ سري پرشور داشت و از مشروطه خواهان بنام بود که مقالات و کتاب‌ها و اطلاعيه‌هاي مشروطه‌خواهان را مخفيانه چاپ و منتشر مي کرد. حسن و حسين دو فرزند فرهنگور او يکي در خيابان لاله زار تهران "مکتب معرفت" را بنياد گذاشت و ديگري کار پدر را در شيراز تا سال 1372 ه.ش پي گرفت. براساس گزارش فريد قاسمي در "جُنگ کتاب" مرحوم شيخ محمد تقي معرفت براي اولين بار در ايران به طبع و نشر «قرآن مجيد» همّت گماشت و بر اين اساس اولين قرآن چاپي در شيراز منتشر شده است. کتابفروشي يا کتابخانه عمومي احمدي از قديمي‌ترين کتابفروشي‌هاي شيراز است که توسط محمدکريم احمدي مشهور به آقاداداش و به توصيه آقا ميرزا احمد وحيد الاوليا، قطب سلسلۀ ذهبيه، در سال 1285 شمسي بنياد گذاشته شد و بيش از 80 سال استاد علي اکبر نوري زاده مديريت آن را به عهده داشت. نوري‌زاده، خود از مريدان وحيدالاوليا و کتاب‌شناس و نسخه‌شناسي برجسته بود که با خلق خوش و برخوردي نيکو، فرهنگوران را به ضيافت کتاب دعوت مي‌کرد و به همين دليل بود که کتابخانه‌اش سال ها محل ديدار بزرگاني چون علي اصغر حکمت، محمدجعفر واجد، خليل رجايي، قاسم غني و بسياري ديگر از فرهنگوران فارس و ايران بود. هم اينک نيز "کتابخانه احمدي" توسط جناب مهندس محمود فهلياني به آراستگي و بايستگي اداره مي شود و در سال آينده صد و دهمين سال تأسيسش را به جشن خواهد نشست. محمد حسين رکن زاده آدميت مولف کتاب هاي ارزشمند "دانشمندان و سخن سرايان فارس" و "فارس و جنگ بين الملل اول" در سال 1301 کتابخانه قرائت‌خانۀ آدميت را در شيراز تأسيس مي‌کند و به دليل مشکلاتي، بيش از يک سال دوام نمي آورد و مجدداً با طرح هاي تازه اي چون چاپ فهرست کتاب هاي قابل مطالعه و فروش، امانت دادن کتاب و مطالعه رايگان نشريات در سال 1303 اين کتابفروشي را افتتاح مي کند. او در همين سال رساله 48 صفحه اي را که فهرست کتاب هاي آن روزگار با تفکيک موضوع و نام نويسنده و محل مطبع و تعداد مجلدات در آن درج شده بود با چاپ سنگي در چاپخانه محمدي شيراز منتشر مي کند. او همچنين در سال 1305 هفته نامه آدميت را در شيراز منتشر مي کند. روزگار سخت و ملال آور رکن زاده را خسته مي کند و به سال 1306 با تعطيلي کتابخانه و روزنامه به سياحت هندوستان مي رود و پس از آن تا پايان عمر (1352) در تهران به کارهاي مختلف فرهنگي مشغول مي‌شود. حاج محمد صادق مشهور به علاقه بند در سال 1270شمسي در خانه شخصي خود چاپخانه محمدي را به همراهي فرزندش محمدهادي محمدي بنيان مي‌گذارد. پس از مدتي و به دليل افزوده شدن دستگاه هاي چاپ که از هند وارد مي کردند، محل چاپخانه به درب امامزاده سيد عبدالها واقع در خيابان طالقاني کنوني منتقل مي‌شود. آخرين محل چاپخانه محمدي در تيمچه حاجي در بازار حاجي شيراز بوده است. در سال 1328 شمسي به دليل آتش سوزي اسناد و مدارک تاريخي چاپخانه از بين مي رود. محمد رحيم معروف به ناظم فرزند محمد هادي مدير بعدي اين چاپخانه است و کتابفروشي محمدي را همو در سال 1302 در جوار چاپخانه بنياد مي‌نهد. کتابفروشي‌اي که به همت جناب محمد محمدي فرزند ايشان مي بالد و به خيابان داريوش منتقل مي شود و هم اينک نيز در خيابان ملاصدراي شيراز به عنوان يکي از معتبرترين کتابفروشي‌هاي شيراز توسط ايشان و فرزندشان، بهنام، اداره مي شود. خاندان محمدي از نادر خانواده هاي فرهنگي شيراز هستند که 126 سال در کار چاپ و نشر و عرضه کتاب خوش درخشيده اند. برخي ديگر از کتابفروشي هاي نسل اول شيراز که سال هاي 1282 تا 1320 را در بر مي گيرد عبارتند از: کتابفروشي جهان نما که در سال 1290 توسط محمدحسين ذوالانوار تأسيس مي شود. کتابفروشي شفيعي توسط ابوالقاسم شفيعي داماد شيخ محمد تقي معرفت در سال 1315 تأسيس مي شود. همچنين کتابفروشي شاپور که در همين سال توسط حاج محمدباقر کُتابي گشوده مي شود. در سال 1316 عزيز دانش پور کتابفروشي دانش پور را تأسيس مي کند. اولين کتابفروشي نسل دوم در سال 1320 توسط هزار تأسيس مي شود و علي ميرزاده در سال 1321 کتابفروشي و پخش مطبوعات را بنيان مي نهد و فرزندش محمد کار او را با تأسيس کتابفروشي گسترش فرهنگ تا سال 1392 پي مي گيرد. علي داد آئين در همين سال ها کانون تربيت را بنيان مي نهد و خليل زمان ثاني در 1323 کتابفروشي هاشمي را تأسيس مي کند که هم اينک نيز فرزندان ايشان در کتابفروشي هاشمي و بهار کار او را ادامه مي دهند و کتابفروشي ممتحن نيز در دهه 30 توسط محمود ممتحن تأسيس شد. زين العابدين بلادي در سال 1322 کتابفروشي خود را تأسيس مي‌کند. نسل سوم کتابفروشي‌هاي شيراز پس از پيروزي انقلاب اسلامي زاده مي شوند که برخي از آن‌ها عبارتند از: زند، اسفند، کيوان، دانش، رسالت، برادر، خرد، دهقان، فرهنگ، دارالکتب شهيد مطهري، پيام قرآن، شهر کتاب، کتاب شيراز، دهدشتي، بهار و ... که البته برخي از آن‌ها نيز تعطيل شده اند. آنچه در اين گزارش به اختصار آمد، بي ترديد تنها بخشي از تاريخ کتابفروشي در شيراز است که اميد است با همکاري و همراهي کتابفروشان گرامي، مرکز اسناد فارس بتواند تاريخ مستند آن را تدوين و منتشر سازد. تاريخ کتابفروشي مقوله‌اي اساسي در تاريخ فرهنگ ماست. کتابفروشي در ارائه خدمات و عرضه کالاي فرهنگي به عنوان آخرين حلقه در روند توليد به مصرف کتاب داراي اهميت جدي است. در وضعيت منحصر به فرد و عجيبي تعداد ناشران ايران تقريباً چهار برابر تعداد کتابفروشان است. براساس آمار خانه کتاب در ايران، 12287 ناشر داراي پروانه هستند و براساس اطلاعات مرکز آمار ايران کمي بيش از 3000 کتابفروشي در ايران وجود دارد. در شهر شيراز 156 ناشر داراي پروانه نشر هستند و 90 کتابفروشي به عرضه کتاب مي پردازند. اگرچه هنوز کتابفروشان شيراز از اتحاديه مستقل محرومند و همراه با صنف لوازم التحرير جمع بسته مي‌شوند. اجازه دهيد از آسيب شناسي و تحليل بگذريم و به تبجيل چهار کتابفروش پيشگام از سه نسل کتابفروشي شيراز بپردازيم. فرهيختگان گرامي جناب محمد محمدي، زين العابدين بلادي، محمود فهلياني و غلامحسين امامي. اينک به پاسداشت وقف عمر گرانمايه اين نام آوران عرصه عرضه کتاب در نهادينه ساختن فرهنگ کتابخواني در فرهنگ شهر شيراز، دست ارادت بر سينه مي نهيم و غناي حضورشان را در تبجيل کرامت انساني که قباي پرنيانش به عطر جان افزا آراسته است، در گستره تجلي معرفت مابي و دانايي به تقدير مي نشينيم و بارگاه رحماني را به دوام پويه شان و مانايي حضورشان، به دعا مي نشينيم.» در ادامه جلسه ابوالقاسم فقيري نويسنده و پژوهشگر فرهنگ مردم از خاطرات کودکي خود و بلادي سخن گفت و افزود: بلادي خوش خلق‌ترين و باهوش‌ترين کتابفروش پيشگام شيراز است. سيروس رومي ، نويسنده و روزنامه نگار نيز درباره غلامحسين امامي و نوآوري‌هاي او در کتابفروشي اسفند سخن گفت و اضافه کرد: امامي با شناختي که از کتاب دارد ، هميشه با مراجعه کنندگان برخورد مناسبي داشته و اين مسئله کتابفروشي او را به پاتوق فرهنگي تبديل کرده و گاهي نيز نمايشگاه‌هاي هنري از جمله نقاشي را در آن محل برگزار مي‌کند. در ادامه محمد محمدي از نوادگان بنيانگذار چاپ و نشر و کتابفروشي محمدي ، روايت خود را از تاريخ اين کتابفروشي ارائه کرد و زين العابدين بلادي با بيان خاطرات خود از تجربه 70 ساله کتابفروشي، شرکت‌کنندگان را تحت تاثير قرار داد. محمود فهلياني هم تاريخچه کتابخانه احمدي را روايت کرد و غلامحسين امامي به عنوان يکي از کتابفروش‌هاي نسل دوم شيراز، بر ضرورت توجه به نقش کتابفروشي‌ها در توسعه فرهنگي تاکيد کرد. در پايان علاوه بر اهداي لوح به چهار کتابفروش پيشگام شيراز، از احساني مقدم و کامگار، کتابداران مرکز اسناد و کتابخانه ملي فارس به دليل تاليف کتابشناسي ايل قشقايي تقدير شد.