بنی‌آدم اعضای یکدیگرند یا یک پیکرند؟

خبرگزاري کتاب ايران/ در روزهاي گذشته بهاره افشاري، بازيگر سينما با انتشار تصويري از اسکناس ۱۰هزار توماني در صفحه اينستاگرام خود به چاپ شعر معروف سعدي پشت اسکناس واکنش نشان داد و نوشت: «بني آدم اعضاي يکديگرند!!!!!!! پول رايج کشور که لااقل از ۱۰ فيلتر گرافيکي و محتوايي و طراحي و غيره رد شده، همه کساني هم که تاييد کردند بايد متوجه مي‌شدند که بني آدم اعضاي يک پيکرند هرچند مشهورتر نيست اما به همون اندازه به اصالت شعر سعدي نزديک‌تر و صحيح‌تر است.....خواستم در جريان اين فقر فرهنگي، تفکري، علمي قرار بگيريد..... والا اين ديگه ربطي به سياست نداره ارزش پولمون رو مورد عنايت قرار داديم ديگه به طراحي و محتواش دقت کنيم ديگه......ببخشيد مزاحمتون شديم!تاحالا متوجه شده بوديد آيا؟؟؟؟»همين اظهار نظر غيرتخصصي خانم بازيگر کافي بود تا اين زخم کهنه دهن باز کند و باعث بيان اظهار نظرهاي گوناگون شود. خانم بازيگر در مسند بزرگان ننشينيد! بهزاد زرين‌پور، شاعر نخستين کسي بود که به اين اظهارنظر واکنش داد و در صفحه شخصي خود نوشت: «همان طور که مي‌بينيد‌، خانم بهاره افشاري بازيگر در هيأت يک کارشناس ادبيات و عالم به تصحيح نسخ‌، همه بزرگان علم تصحيح را که به اتفاق اين مصرع معروف سعدي را «بني آدم اعضاي يکديگرند» ثبت و ضبط کرده‌اند، متهم به بي‌سوادي کرده‌اند! پيداست که ايشان بدون داشتن اطلاعات درباره علم تصحيح و نسخه‌خواني کتاب‌هاي ادبي و بدون اندکي تحقيق در اين باره اين سخن را گفته‌اند. اگرچه برخي بر اساس دريافت شخصي خود تصور مي‌کنند «اعضاي يک پيکرند» بر «اعضاي يکديگرند» رجحان معني شناختي دارد اما اولا در هيچ يک از نسخ خطي «يک پيکرند» ضبط نشده است و بدون استثنا «يکديگرند» ضبط شده است؛ ثانيا اعضاي يکديگرند معني استعاري و مجازي دارد که غني‌تر از يک پيکرند است؛ ثالثا با آوردن يک پيکرند مصرع دوم حشو تلقي مي‌شود. ايشان را به مطالعه توضيحات عالمانه استاد استادانم شادروان دکتر غلامحسين يوسفي در تصحيح بوستان توصيه مي‌کنم تا ديگر چنين در مسند بزرگان ننشيند و حکم باطل نراند.» اعضاي يکديگرند باتوجه به اين اشاره زرين‌پور به سراغ اظهارنظر استاد فقيد مرحوم دکتر غلامحسين يوسفي رفتيم که در توضيحات گلستان (ص ‌٢٦٤) در تائيد و تاکيد صحت اين مطلب نوشته‌اند: «اعضاي يکديگرند؛ چنين است در همه نسخه‌ها.» البته افراد ديگري مانند مجتبي مينوي،‌ حبيب يغمايي و محمدعلي فروغي نيز نظر يوسفي را تاييد کرده‌اند. نظر ما نظر فرهنگستان است بدون شک هر فردي نظري مي‌تواند داشته باشد که قابل احترام است اما اين حرف خانم بازيگر بدون اطلاعات کافي است؛ درست چند روز بعد از انتشار اسکانس 10 هزار توماني، در همان سال انتشار، صحبت‌هاي بسيار زيادي مطرح شد که روابط عمومي بانک مرکزي جمهوري اسلامي ايران در جواب به اعتراضات پاسخ داد: «با توجه به وجود دو نگارش متفاوت اما صحيح براي اين مصرع، از نظر بانک مرکزي چاپ هر دو نگارش بر پشت اسکناس ‌١٠٠هزار ريالي بيان‌کننده پيامي عميق و انساني نهفته در شعر مشهور اين شاعربزرگ در تاريخ ادبيات فارسي است. با اين تفکر براي استفاده از اين بيت در طراحي اسکناس جديد صلاح کار را در فصل‌الخطاب قرار دادن نظر کارشناسان نهادي رسمي قرار داديم و از همان ابتدا با فرهنگستان زبان و ادب فارسي مکاتبات لازم انجام شد که در پاسخ، فرهنگستان قرائت بيت «بني آدم اعضاي يکديگرند / که در آفرينش زيک گوهرند» را از نظر مرحوم دکتر غلامحسين يوسفي ارجح اعلام کرد.» افراد از روي ناداني نظر مي‌دهند در همين راستا گفت‌وگوي کوتاهي با محمدجعفر ياحقي، پژوهشگر، استاد دانشگاه فردوسي مشهد و عضو پيوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسي داشتيم. او در پاسخ به ايبنا مي‌گويد: «بدون شک نظر من با نظر فرهنگستان يکي است و من نيز معتقدم که «يکديگر» درست است. حرف درباره اين موضوع زياد است و من نيز مفصل درباره اين مصرع صحبت کرده‌ام که اين اظهارنظر در روزهاي آينده در يکي از روزنامه‌هاي سراسري منتشر خواهد شد. اما در کل بايد بگويم که اگر ما به نسخه‌هاي خطي مراجعه کنيم، متوجه مي‌شويم که در همه نسخه‌ها «يکديگر»‌ آمده است.» سعدي گستاخي کرده است در اين بين قدمعلي سرامي در گفت‌وگو با ايبنا کلمه «پيکر» را درست دانست و گفت: «پيامبر اسلام (ص) مي‌فرمايند: «المومنون کجسد واحد». به نظر من سعدي گستاخي کرده و کلام پيغمبر را غلط تشخيص داده و به درستي، غلط تشخيص داده است؛ چراکه بني آدم اعضاي يک پيکر هستند و نه مومنين. در اين کره زمين امکان دارد که يک ميليارد مومن باشد؛ با اين تفاسير شش ميليارد باقي مانده حقي ندارند و انسان نيستند؟ سعدي تشخيص داده است که اشتباه برداشت شده است و کل فرزندان حضرت آدم، يک پيکر هستند. سعدي مي‌گويد «بني آدم اعضاي يک پيکرند/ که در آفرينش ز يک گوهرند» تاکيد مصرع دوم در هم گوهري انسان‌ها باهم، نمي‌تواند باعث شود که يکي جز و يکي کل باشد. بنابراين اگر بگوييم که «بني آدم اعضاي يکديگرند» يعني يک بار شما کل هستيد و من جز هستم و دفعه بعد برعکس؛ در حالي که چنين نيست و ما همه اعضاي يک پيکر انساني هستيم. شما يک سلول، من يک سلول و ساير افراد جامعه سلول‌هاي ديگر اين پيکر را تشکيل مي‌دهند. البته نکته اصلي در بيت سوم اين شعر است که کمتر شنيده شده است. آنجايي که سعدي مي‌گويد: «‌تو‌ کز محنت ديگران بي غمي/ نشايد که نامت نهند آدمي». شما به اين بيت دقت کنيد، يعني شرط آدم بودن اين است که غم آدم‌هاي ديگر را بخوريم. يعني همبستگي بيروني و عاطفي هم شرط انسانيت، شمرده شده است و اين همبستگي با آنکه بگوييم، يکديگرند تطابق پيدا نمي‌کند. نظر من عکس فرهنگستان ادب است و به اعتقاد من ما هم بايد همان گستاخي سعدي را داشته باشيم و حرف درست را که خلاف نظر دوستان و بزرگان است، بيان کنيم. بر اساس حديث «المومنون کجسد واحد» اگر يکي از عضوهاي اين جسد درد بگيرد، ساير اعضا نيز درد مي‌گيرد. بنابراين نگاه پيغمبر هم روي وحدت جسدي بشريت است و همه افراد مي‌شوند اعضاي آن جسد واحد.» نسخ به ما مي‌گويند که «يکديگر» درست است سعيد حميديان، استاد دانشگاه نيز در گفت‌وگو با ايبنا گفت: «بدون شک کلمه «يکديگر» درست است؛ چراکه از نظر معنايي هم «يکديگر» بهتر است. با اين حال اختلاف درباره اين بيت بسيار زياد است و در طول سال‌هاي گذشته اظهار نظرهاي متفاوتي بيان شده است. براي مثال شما به آن بيت حافظ که مي‌گويد:‌‌‌ «کشتي‌نشستگانيم (شکستگانيم) اي باد شرطه برخيز» نگاه کنيد که هنوز عده‌اي مي‌گويند «شکستگان» و عده‌اي نظر روي کلمه «نشستگان» دارند. من واقعا متوجه اين جاروجنجال‌ها نمي‌شوم و نمي‌دانم که چرا سال‌هاست دوستان درباره اين موضوع سخن مي‌گويند. من فکر مي‌کنم در پرداختن به اين موضوع بايد قائل به تساهل بود و بر اساس آنچه که صحيح مي‌پنداريم عمل کنيم. در کل اکثريت نسخ و جنبه نقلي قضيه به ما مي‌گويد که کلمه «يکديگر» درست است.» اگر به کمي عقب‌تر برگرديم در کتاب «رياضي دلاويز در ادب گهرريز»، اثر احمد شرف‌الدين آمده است که زنده‌ياد سعيد نفيسي معتقد بود صحيح اين بيت به شکل زير است: «بني آدم اعضاي يک پيکرند/ که در آفرينش ز يک گوهرند». وي دو دليل براي نظر خود دارد؛ «نخست اينکه در زمان سعدي يک نوع خط رواج داشته که همه مردم با آن مي‌نوشتند و به آن «خط تعليق» مي‌گفتند. در خط تعليق معمول بوده است که براي تند نوشتن گاهي بعضي حروف را که بايد جدا بنويسند، به هم مي چسباندند. مثل خط شکسته امروز. از آن جمله در کلمه «يکديگر»، حرف «دال»را به «يا» مي‌چسباندند و «پيکر» و «ديگر» را مثل هم مي نوشتند. همين بلا به مرور زمان بر سر شعر سعدي هم آمده و کم کم «يک پيکرند»به «يکديگرند» تبديل شده است. دوم دليل اين است که حال از نظر معنا هم که نگاه کنيم. شاعر بزرگي چون سعدي نمي‌گويد: «بني آدم اعضاي يکديگرند.» مخصوصا جايي که پس از آن مي‌گويد «چو عضوي به درد آورد روزگار/ دگر عضوها را نماند قرار.» شک نيست که عضو يعني اجزاي يک پيکر و يک بدن. وانگهي تصور کنيد که اگر «اعضاي يکديگرند» بخوانيم، چه‌قدر مضحک مي‌شود. نتيجه اين مي‌شود که «من سر شما هستم و شما مثلا دست من هستيد.» مرد بزرگي مثل سعدي هرگز اين طور حرف نمي‌زند.» به هر حال نظرات متفاوت است و به نظر مي‌رسد در اين شرايط بهترين کار مرجع قرار دادن نظر فرهنگستان زبان و ادب فارسي باشد که کلمه «يکديگر» را درست معرفي کرده است. همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در ايتا https://eitaa.com/joinchat/88211456C878f9966e5 آخرين خبر در آي گپ https://igap.net/akharinkhabar آخرين خبر در ويسپي http://wispi.me/channel/akharinkhabar آخرين خبر در بله https://bale.ai/invite/#/join/MTIwZmMyZT آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar