تازه‌های نشر/ راه و رسم کودک همسری در دوران صفویه و قاجار!

خبرگزاري کتاب ايران/ کتاب «ازدواج کودکان (کنکاشي در صد سفرنامه دوران صفويه و قاجاريه)» به شناخت پديده ازدواج کودکان با استفاده از منابع مکتوب تاريخي مي‌پردازد.
 
دوران کودکي نيز مانند «مفهوم کودکي» در طول تاريخ اغلب ناديده گرفته مي‌شد. به رغم اهميت اجتماعي‌اي که دوران کودکي برخوردار است، اين دوران در علوم اجتماعي نيز زماني، نمود چنداني نداشت.

تنها در دهه‌هاي اخير است که توجه انديشمندان روان‌شناس به ويژه روان‌شناسان رشد، انسان‌شناس و تاريخ دانان به کودکي جلب شده است. يکي از اين مسائل مربوط به ازدواج است که از آن به عنوان «ازدواج کودکان» ياد مي‌شود. کودکاني که در دنياي امروز با ازدواج پيش از موعد، به يکباره و به شکلي ناگهاني وارد دنياي بزرگسالي مي‌شوند، با مسائل و مشکلاتي مواجه مي‌شوند که شناخت اين مسائل نيازمند مطالعات علمي دقيق و موشکافانه است.

---

بازار

---

با نگاهي کلي به گذشته، مي‌توان دريافت که ازدواج و تشکيل خانواده، طي قرون متمادي يکي از ارزش‌هاي جامعه ايراني بوده است؛ به گونه‌اي که چارچوب‌هاي ذهني ايرانيان (اعم از آيين زرتشتي يا تفکر اسلامي) نه تنها به طور عمومي با آن منافات نداشته، بلکه از آن پشتيباني نيز کرده است. اما پژوهش‌هاي مرتبط با تاريخ ازدواج در ايران، تاکنون عمدتا مسائلي چون نگاه‌هاي کلي به «ازدواج در ايران پيش از اسلام»، «نقش اسلام در بيان اهميت نهاد خانواده» و به طور کلي به اثبات اهميت ازدواج و تشکيل خانواده در جامعه ايراني متمرکز بوده اند. لذا پژوهشي که به طور جداگانه به مسئله «سن ازدواج» و به گفتاري دقيق‌تر «ازدواج کودکان» در دوران گذشته بپردازد و ابعاد مختلف آن را مدنظر قرار داده باشد، وجود نداشت.

توصيف پديده ازدواج در سنين پايين و تشريفات و مراسمات مرتبط با آن، نشان از اهميت آن‌ها در ذهنيت اين سفرنامه‌نويسان داشته که ناظر بر وجود کاستي‌هاي موجود در جامعه ايران آن دوران نيز بوده است. علاوه بر اين، توصيف پديده مذکور ميزان شناخت و درک آنها از اين پديده را عيان مي‌سازد. بدين ترتيب، آنان نه تنها اطلاعات مختلف درباره ايرانيان حتي براساس تفکيک‌هاي زندگي شهري، روستايي و عشايري يا بر مبناي ايراني يا غيرايراني بودن يا بر حسب تفاوت‌هاي مذهبي و قومي را مطرح ساخته‌اند، بلکه در مقام مقايسه برآمده و زندگي ايرانيان را با مردم کشورهاي خودشان نيز مورد قياس قرار داده‌اند.

اين کتاب درصدد پاسخگويي به سوالاتي از اين دست است: متون در دسترس نظير سفرنامه‌ها در مورد جايگاه و سن ازدواج به ما چه مي‌گويند؛ وضعيت واقعي سن ازدواج در ايران چگونه بوده است؛ آيا «ازدواج کودکان» ويژگي‌اي ديرينه در تاريخ و جامعه ايراني بوده است؟ آيا ازدواج کودکان بخشي از تاريخ فرهنگي - اجتماعي ايران بوده؛ آيا ازدواج کودکان همواره به مثابه ويژگي‌اي فرهنگي مورد تأکيد و سفارش بوده يا به مثابه «عملکرد» در رفتار مردم مشاهده مي‌شده است؛ آيا به راستي ايران جامعه‌اي بود که ازدواج کودکان در آن امري رايج و عمومي محسوب مي‌شد يا اينکه اين امر فقط ساخته و پرداخته ذهن کساني است که با استناد به برخي موارد عيني و تجربي، حکم به عموميت ازدواج کودکان در ايران داده اند؛ علل زمينه‌ساز و پيامدهاي ازدواج کودکان چه بوده است.

زنان قبل از ازدواج چه مي‌کردند؟
يکي از عمد‌ترين دلايل رجوع زنان به سحر و جادو، بي‌سوادي زنان بود. دليلي که مسافران خارجي نيز به درستي بر آن تاکيد ورزيده‌اند. از جمله کلارا رايس در کتاب «زنان ايراني»، زن ايراني «از تحصيل بي‌بهره و غافل و ناآگاه است» و در اين باره مي‌نويسد: «خانم‌هاي ايراني بسيار بي‌اطلاع هستند. رسم اين است که به آن‌ها هيچ چيز حتي خواندن و خياطي کردن آموخته نشود.»

به اعتقاد رايس تنها سه درصد زنان ايراني باسواد بودند و بيشتر تحصيلات نيز به تحصيل قرآن کريم محدود مي‌گشت. بر همين اساس چون «زن در اين دوره آموزشي نمي‌ديد، راهي که او براي مشکلات خود مي‌جست و تنها مامني که مي‌توانست  آزادانه مسائلش را مطرح کند و به آن‌ها نيز اميدوار باشد، پناه بردن به سحر و جادو و رمالان بود. در واقع زنان از اين طريق، خود را از اضطراب‌هايي که جنبه رواني داشت مي‌رهانيدند. در واقع هنگامي که به اين واقعيت توجه کامل شود که زنان ايراني سواد علمي کمي داشتند و بيشتر سوادشان به سواد قرآني به عنوان آموزشي تک بعدي منحصر بود، بايد قاطعانه گفت که اين نظر مسافران غالبا زنان بودند که به سراغ جادو و ... مي‌رفتند کاملا صحيح به نظر مي‌رسد.»

نگاهي به مشکلات چند همسري
موضوع ديگري که در کتاب به آن پرداخته شده، رواج پديده چند همسري است و به اعتقاد نويسنده غالب سياحان خارجي بدان اذعان کرده‌اند. مولف در اين باره مي‌گويد: «دروويل بر اين باور بود که مردان ايراني مانند مشرق زميني‌ها تا اندازه‌اي که قدرت مهريه دادن و نگاه‌داري از زن را داشته باشند همسر اختيار مي‌کنند. تعدد زوجات، برابر سرمشق پيامبر اسلام و آنچه براي پيروانش تجويز کرد، هنوز بخشي از مسائل اجتماعي ايران و ساير سرزمين‌هاي اسلامي محسوب مي‌شود. زنان مرداني که دو يا بيشتر زن دارند، همواره در رقابت با هووي خود براي جلب رضايت همسر به جادو و طلسم روي مي‌آورند. بابن و هوسه اذعان داشتند که زنان انواع طلسمات را به گردن خود آويزان مي‌کردند که پاره‌اي از آن‌ها براي رفع شر رقيب و حسود بود.»

کتاب «ازدواج کودکان (کنکاشي در صد سفرنامه دوران صفويه و قاجاريه)» نوشته عهديه اسدپور در 405 صفحه از سوي نشر علم به بهاي 72 هزار و پانصد تومان منتشر شده است.
 

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar