نمایشگاه کتاب؛ از ابهام تا نمایشگاه مجازی

ميرجلال‌الدين کزازي، نويسنده و مترجم در آستانه واپسين نمايشگاه بين‌المللي کتاب تهران با بيان اين‌که آن‌چه ما نمايشگاه کتاب مي‌ناميم به راستي يک نهاد کارساز و اثرگذار فرهنگي نيست، گفته بود: نمايشگاه کتاب بيشتر فروشگاهي بزرگ است که کتاب‌ها در آن فراپيش خواستاران نهاده مي‌شود و ارج و ارزش آن در همين است که خواستار و خريدار کتاب مي‌تواند کتاب‌هاي گوناگوني را که به آن‌ها نياز دارد در اين فروشگاه بزرگ به آساني به‌دست بياورد. اما اگر نمايشگاه کتاب نهادي فرهنگي است، مي‌بايد کارساز، پايدار و اثرگذار باشد. 

اسدالله امرايي، مترجم هم که نظري مشابه داشت، در اين‌باره گفته بود: به نظرم ايرادي که نمايشگاه کتاب دارد اين است که نمايشگاه نيست، بيشتر فروشگاه است و اين فروشگاه بودنش به کتاب‌فروشي‌ها به‌ويژه کتاب‌فروشي‌هايي که در محله‌ها هستند آسيب مي‌زند.

اين نقد به نوع برگزاري نمايشگاه کتاب تهران حتي تا پرسش از ناشران درباره برگزاري نمايشگاه کتاب مجازي هم ادامه داشت؛ مرتضي زينعلي، مدير نشر دانشگاهي جامعه‌نگر در اين‌باره بيان کرده بود: نمايشگاه ما تفاوت‌هايي با نمايشگاه‌هاي ديگر دارد که باعث مي‌شود کمتر قابليت برگزاري به صورت مجازي را داشته باشد. نمايشگاه ما بيشتر فروشگاه است، يعني جنبه فروشگاهي آن نسبت به جنبه نمايشگاهي‌اش قوي‌تر است.

اما روز سه‌شنبه (۲۵ شهريورماه ۹۹) پس از گذشت حدود شش ماه از تعويق در برگزاري نمايشگاه بين‌المللي کتاب تهران و «نمي‌شود» و «مي‌شود»هاي بسيار درباره مجازي شدن آن، آب پاکي روي دست ناشران ريخته و از برگزاري نمايشگاه کتاب تهران به صورت مجازي خبر داده شد.

خبر از برگزاري يک نمايشگاه کتاب به صورت مجازي حکايت دارد و در حکم اعلام‌شده، مطلبي در اين‌باره که اين رويداد همان نمايشگاه بين‌المللي کتاب سي‌وسوم خواهد بود يا خير نيامده است. کمااين‌که هومان حسن‌پور، رئيس اتحاديه ناشران و کتابفروشان نيز پيش‌تر علي‌رغم انتقادش نسبت به برگزاري نمايشگاه بين‌المللي کتاب تهران به صورت مجازي گفته بود: هر رويدادي هم که بخواهد به صورت مجازي برگزار بشود، نمايشگاه بين‌المللي کتاب سي‌وسوم نخواهد بود، چون هيچ‌کدام از کاربردها و عمليات‌هايي که در نمايشگاه حضوري بود، در اين رويداد مجازي قابل دسترسي نخواهد بود.

چند ماه قبل، پس از شنيده شدن نخستين زمزمه‌ها درباره برگزاري نمايشگاه کتاب تهران به صورت مجازي، ناشران نسبت به شفاف نبودن اين مسئله انتقادهايي داشتند، مسئله‌اي که با وجود قطعي شدن آن هنوز هم در ابهام است. درحالي که در تقويم نمايشگاه‌هاي بين‌المللي کتاب که در سايت موسسه خانه کتاب و ادبيات ايران مشاهده مي‌شود، تاريخ برگزاري نمايشگاه کتاب تهران هنوز سال ۱۳۹۹ است و با اين وجود تنها شش ماه براي برگزاري اين رويداد فرصت باقي مانده اما هنوز نه تنها جزئيات بلکه حتي کلياتي هم در اين‌باره اعلام نشده است. تنها عنوان شده که متصدي برگزاري اين رويداد موسسه خانه کتاب و ادبيات ايران خواهد بود. 

اين درحالي است که مي‌شود گفت انگار نمايشگاه کتاب تهران در شيوه برگزاري خود در روزگار کرونايي پيرو ساير همتايانش بوده است؛ پيش‌تر، برگزاري نمايشگاه کتاب فرانکفورت، پکن، فيليپين، الجزاير، مسکو و ... نيز مجازي اعلام شد. اما اعلام جزئيات درباره شيوه برگزاري توسط هر يک از اين کشورها جاي تامل دارد چرا که هنوز هم ناشران ايراني نمي‌دانند نمايشگاه کتاب مجازي دقيقا چيست! شايد به همين دليل است که در ماه‌هاي اخير برخي از ناشران انگار چندان هم منتظر برگزاري نمايشگاه کتاب ننشسته‌اند و خودشان هر يک نمايشگاه کتاب برگزار کرده‌اند. اين‌جا است که مفهوم فروشگاه بودن نمايشگاه کتاب در ايران که از آن انتقاد مي‌شود معناي دقيق‌تري به خود مي‌گيرد، در واقع در اين مدت برخي از ناشران هر يک فروشگاه کتاب مجازي خود را برگزار کردند.

اما در آن سوي مرزها نمايشگاه کتاب باز هم شکل ديگري دارد، گرچه به نظر نام «مجازي» را با خود دارد اما بيشتر رويدادمحور است تا فروشگاه‌محور. چندي پيش سي‌وسومين نمايشگاه کتاب مسکو که بزرگ‌ترين نمايشگاه‌ کتاب در روسيه است از ۱۲ شهريورماه به صورت آنلاين و آفلاين به مدت پنج روز و در مجموعه نمايشگاهي  VDNH ميزبان علاقه‌مندان کتاب از سراسر جهان شد. کره جنوبي به عنوان مهمان ويژه در اين دوره از نمايشگاه کتاب مسکو که تا تاريخ ۷ سپتامبر (۱۷ شهريور) برپا بود حضور داشت و مسکو ميزبان رويدادهاي متعددي عمدتا به صورت آنلاين شامل حضور تعدادي آژانس از قبيل موسسه ترجمه ادبيات کره، آژانس تبليغات صنعت نشر و مرکز فرهنگي کره در روسيه بود.

پيش از آن نيز، وزارت فرهنگ الجزاير در روز ۲۸ مردادماه از برگزاري مجازي نمايشگاه بين‌المللي کتاب الجزاير براي پيشگيري از شيوع ويروس کرونا در اين کشور خبر داد. جمال فوغالي، رييس کميته کتاب و کتاب‌خواني در وزارت فرهنگ الجزاير در اين‌باره گفته بود: هنوز شکل و صورت نهايي و زمان برگزاري نمايشگاه مشخص نشده اما نسخه مجازي اين نمايشگاه شامل برنامه ديدارها، جلسات و ميزگردها با استفاده از فناوري‌هاي نوين و شبکه‌هاي اجتماعي خواهد بود.

او امکان راه‌اندازي بستري براي فروش کتاب از طريق اينترنت را با مشارکت کارشناسان اين زمينه و خانه‌هاي نشر الجزايري، عربي و خارجي که در نمايشگاه شرکت مي‌کنند محتمل دانسته بود.

در فيليپين نيز نمايشگاه کتاب «اکلتان» که توسط انجمن توسعه کتاب فيليپين (BDAP) و با هدف کمک به ناشران داخلي سازماندهي شده با برگزاري آنلاين اين نمايشگاه در پي انتشار ويروس کرونا سعي کرد تا به صنعت نشر اين کشور کمک کند.

آني روزا آلمريو، رييس اين نمايشگاه گفته بود: نمايشگاه کتاب «اکلتان» در سال گذشته شروع به کار کرد. مي‌خواستيم از طريق برگزاري اين نمايشگاه، مکاني براي ناشران مستقل و اصلي فيليپيني براي نمايش و فروش کتاب‌هاي‌شان داشته باشيم و حالا تصميم داريم با برگزاري آنلاين اين دوره از نمايشگاه از طريق پلتفرم محبوب Shopee به اين سنت ادامه دهيم.

او همچنين درباره نحوه شرکت ناشران گفته بود: تصميم‌گيري براي برگزاري آنلاين نمايشگاه به برنامه‌ريزي‌هاي مختلف نياز داشت. همه ناشران شرکت‌کننده مجبور خواهند بود با نحوه کار اين پلتفرم و همه امکانات مربوط به آن در اسرع وقت آشنا شوند و روش کار با آن را به بهترين نحو بياموزند. بي‌شک همه ناشران داخلي با تجارت الکترونيک آشنا نيستند؛ بنابراين برگزاري آنلاين اين نمايشگاه به واقع يک تغيير بزرگ خواهد بود. بزرگ‌ترين چالش پيش روي ناشران دسترسي و جذب مخاطب خواهد بود؛ اما در اين پتلفرم امکاناتي هست که مي‌تواند براي آن‌ها مفيد باشد و ما با برگزاري آنلاين مي‌توانيم به پتانسيل‌هايي دسترسي پيدا کنيم که پيش از اين و با برگزاري فيزيکي نمايشگاه‌هاي کتاب و کتابفروشي‌هاي سنتي ممکن نبود. حالا که ويروس کرونا بيش از زمان ديگري نفس کتابفروشي‌ها و ناشران را به شماره انداخته، به نظر مي‌رسد فروش آنلاين راهي موثر براي فروش و خريد کتاب باشد و ظاهرا هم فروشنده و هم خريدار آماده هستند تا اين روش نسبتا جديد را امتحان کنند.

آني روزا آلمريو معتقد بود اين تصميم فقط براي افزايش فروش نيست؛ بلکه آن‌ها اميدوار بودند اين اقدام توجه‌ها را به سوي ناشران داخلي خصوصا ناشران مستقل جلب کند. 

اين نمايشگاه از ۱۶ تا ۱۸ آگوست روي پلتفرم Shopee به صورت آنلاين برگزار شد، اما اغلب کتاب‌ها که ترکيبي از عنوان‌هاي جديد و قديمي به شکل کاغذي بودند، از سوي نمايشگاه براي خريدار به صورت رايگان ارسال شدند.

در چنين شرايطي، پس از ماه‌ها روزهاي دشوار براي ناشران و کتابفروشان خصوصا ناشران و کتابفروشي‌هاي کوچک انتظار مي‌رود حالا که نمايشگاه کتاب تهران مجازي شده است اين رويداد فرصتي باشد براي جبران خسارت‌هاي واردآمده به اين صنف و نه باز هم محلي براي ديده شدن ناشران بزرگ، و بنابر اظهارات ناشران، چيزي شبيه به نمايشگاه کتاب هر سال؛ چيزي که در اظهارنظرهاي ناشران، چندان اميدي به آن نيست و دست‌کم با ابهام‌هاي بسياري همراه است.

علاوه‌ بر اين اگر نگاه مسئولان برگزاري نمايشگاه کتاب به مجازي کردن اين رويداد، دنباله‌روي از همتايان خارجي است انتظار مي‌رود نمايشگاه کتاب مجازي تهران، از قالب صرفا فروشگاهي خود به نوعي فاصله بگيرد يا در کنار فروش کتاب تدبيري براي ارتباط و تعامل بيشتر مولفان با ناشران و ارتباط هر دو اين‌ها با مخاطب انديشيده شود.