مروری بر کتاب «معماری کویرانه»: انسان در جستجوی آب

ايبنا

بروزرسانی 1399/09/04 - 14:30

مروری بر کتاب «معماری کویرانه»: انسان در جستجوی آب

ايبنا/نخستين تمدن‌هايي که در فلات ايران ساکن شدند، به آب به‌عنوان عامل اساسي حيات و پديده‌اي مقدس توجه داشته‌اند. آب، بنيان و واسطه تمامي زندگاني‌ها و ماده و عنصر اصلي انسانيت بوده است.

حيات در هر کشوري، در دوران قديم و در عصر حاضر تا حدود زيادي وابسته به ميزان توليدات کشاورزي آن سرزمين است و کشاورزي هم بدون وجود آب، امکان ندارد و کشور ما از اين نظر در تنگنا است. طبق آمار رسمي، 60 هزار قنات در ايران وجود داشته که بر اثر بي‌توجهي و تخريبي که در آن‌ها صورت گرفته، تعدادشان به 32 هزار قنات کاهش يافته، يعني 28 هزار قنات از بين رفته است. مي‌توان با بازسازي اين قنات‌ها از آن‌ها در آبياري مزارع استفاده کرد و کشاورزي را در مناطق مختلف ايران رونق داد. آبي که از قنات به‌دست مي‌آيد، هزينه بسيار کمي دارد، زيرا براي استحصال آب از قنات به موتورپمپ، برق، گازوئيل، کارگر و ... نيازي نيست و استفاده از قنات فقط نيازمند صرف هزينه‌اي اندک براي لايروبي است. قنات‌ها رايگان به‌دست ما رسيده‌اند و بايد از آن‌ها استفاده بهينه کرد.

کتاب «معماري کويرانه» نوشته عليرضا قرباني، به‌تازگي در 12 فصل از سوي انتشارات خانه تأسيسات راهي بازار نشر شده است.

آب در پنداشت ايراني
«انسانِ فلات ايران، همواره در مقابل خشکسالي و براي حفظ و بقاي خويشتن، مبارزه کرده است. نخستين تمدن‌هايي که در اين فلات ساکن شدند، به آب به‌عنوان عامل اساسي حيات و پديده‌اي مقدس توجه داشته‌اند. آب، بنيان و واسطه تمامي زندگاني‌ها و ماده و عنصر اصلي انسانيت بوده است که بدون آن، چادرنشيني و صحراگردي، در مدت زمان کوتاهي محکوم به مرگ و سوختن با آفتاب بود. بدين‌سان، آبي که اين چادرنشين صحراگرد در مسير خويش مي‌يافت، همچون موهبتي آسماني بود. آبان‌يشت يکي از دلکش‌ترين يشت‌هاي اوستا، در توصيف آناهيتا مي‌باشد. در بخشي از آبانيشت آمده است: «مي‌ستاييم آب را که آفريده اهورامزدا است».

آناهيتا، آب تطهير و بارورکننده‌اي است که به شکل رودخانه‌ها، درياچه‌ها، درياها و در جانداران به‌صورت تراوشاتي نمايان مي‌شود. ولي در توصيف او حرفي از باران نيامده است، چراکه ايرانيان باستان باران را عامل پيدايش آب نمي‌دانستند. آنان خداي طوفان را از عوامل اصلي به‌وجود آمدن آب مي‌شناخته‌اند.»

آشنايي با ريشه و کارکرد کاريز
«قنات (مجراي آب) که يک واژه معرب است در زبان پهلوي به شکل‌هاي زير آمده است: کانک، کتس، کت، کهس و شهر ها و روستاهايي که در نام آن ها از اين ريشه استفاده شده است، به اين‌گونهاند: کت (خوزستان)، کتوکان (سيستان و بلوچستان)، گلوکان (تهران)، کته تلخ (خراسان رضوي).

کاريز يا قنات يا کهريز به راهي که در زير زمين کنده شده تا آب از آن در جريان يابد، مي‌گويند. کاريز کانالي است در عمق زمين براي ارتباط دادن رشته چاه‌هايي که از «مادر چاه» سرچشمه مي‌گيرد، به منظور هدايت آب به سطح زمين و مديريت آب براي کشاورزي و ساير مصارف. اين کانال ممکن است تا رسيدن به سطح زمين هزارها متر به طول بيانجامد و سرانجام آب اين کاريزها براي شرب و کشت‌وکار روي زمين مي‌آيند که به اين محل دهنه کاريز يا سَرقنات مي‌گويند.

واژه کاريز واژه‌اي فارسي است و در اصل کهريز و شايد کهن‌ريز بوده است. واژه قنات کلمه پارسي معرب شده است. در ايران خاوري و افغانستان و آسياي ميانه، واژه کاريز بيشتر کاربرد دارد و در ايران باختري واژه قنات. قنات خود عربي شده کنات فارسي است که از ريشه فعل کندن گرفته شده است.»

مزيت‌هاي قنات
«سيستم استخراج در قنات طوري است که آب بدون کمک و صرف هزينه فقط با استفاده از نيروي ثقل از زمين خارج مي‌شود. با توجه به چاه‌ها و قنات‌هاي موجود، آب قنات در مقابل آبي که از چاه استخراج مي‌شود، ارزان‌تر تمام مي‌شود. آب قنات دائمي است و در زمان ضروري کشت‌و‌کار و در زمان حساس، قطع نمي‌شود. منابع آب زيرزميني توسط قنات دير تمام مي‌شود و استفاده طولاني دارد، هر چند به‌طور دائم چه مصرف شود و چه نشود، خارج مي‌گردد. قنات داراي مزيت‌هاي بسيار زيادي است که در اينجا فقط به تعداد محدودي از آن‌ها اشاره شد.»

دشواري‌هاي استفاده از قنات
«در زمين‌هاي هموار و نواحي که آب زيرزميني شيب کافي ندارد و نيز زمين‌هاي خيلي ماسه‌اي و سست، امکان حفر قنات نيست. آب قنات، به‌طور دائم جريان دارد و قابل کنترل نيست. روي اين اصل، مدام باعث تخليه آب زيرزميني مي‌شود. در فصولي که به آب احتياج نيست و يا احتياج به آن خيلي کم است، امکان جلوگيري از جريان و يا کنترل آن وجود ندارد.

قنات به خاطر اينکه در سفره‌هاي آب زيرزميني کم‌عمق استفاده مي‌شود و اين منابع هم غني نيست و داراي نوسان زياد است، لذا قنات نسبت به تغييرات سطح آب زيرزميني خيلي حساسيت دارد. در فصول گرم که گياه به آب بيشتري نياز دارد و نيز در فصل‌ها و سال‌هاي خشک، آب قنات کم مي‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سيل و زلزله و مانند اينها آسيب‌پذير است و در خرابي قنات‌ها بعضي مواقع طوري است که رونق دادن دوباره به آن‌ها يا ممکن نيست و يا از لحاظ اقتصادي به‌صرفه نيست.»

نخستين چاپ کتاب «معماري کويرانه» در 222 صفحه با شمارگان يک‌هزار و 100 نسخه به بهاي 55 هزار و پانصد تومان از سوي انتشارات خانه تأسيسات راهي بازار نشر شده است.