درباره حمید مصدق

حميد مصدق در دهم بهمن ۱۳۱۸ خورشيدي در شهرضا اصفهان ديده به جهان گشود از سال دوم دبيرستان مقيم اصفهان بود و ديپلم ادبي خود را در اصفهان گرفت. او در دوران دبيرستان با منوچهر بديعي، هوشنگ گلشيري، محمد حقوقي و بهرام صادقي در يک مدرسه بودند و با آنان دوستي و آشنايي داشت.  مصدق در ۱۳۳۹ خورشيدي وارد دانشکده حقوق شد و در رشته بازرگاني درس خواند. بعد از اخذ ليسانس در موسسه تحقيقات اقتصادي دانشگاه تهران به امر پژوهش مشغول شد، سپس در رشته حقوق اداري موفق به گذراندن کارشناسي ارشد شد و مدتي براي تحقيق به انگليس رفت و در زمينه روش تحقيق به تحصيل و تحقيق پرداخت. وي همچنين دانشجو دکتري حقوق در دانشگاه تهران بود اما به علت همزمان شدن با انقلاب اسلامي فرصت دفاع از رساله خود را که موضوعش «ورشکستگي» در حقوق تجارت بود به دست نياورد.

اين حقوقدان برجسته از ۱۳۴۸خورشيدي به عنوان استاديار در مدرسه هاي عالي کرمان و اصفهان شروع به تدريس کرد و از ۱۳۵۱ خورشيدي عضو هيات علمي دانشگاه ملي شد. بعد از پيروزي انقلاب به تدريس حقوق خصوصي مشغول و پس از دريافت پروانۀ وکالت از کانون وکلاي تهران در دوره‌هاي بعدي زندگي همواره به وکالت پرداخت و در عين حال به تدريس در دانشگاه علامه طباطبايي که عضو هيأت علمي آن بود، اشتغال ورزيد.

تاليفات

نام حميد مصدق اگرچه با کتاب هاي شعرش ماندگار است اما به غير از دفترهاي مختلف شعر، در رشته تحصيلي خود تاليفي در حقوق مدني و تجارت دارد و همچنين کتابي به عنوان مقدمه‌اي بر روش تحقيق نوشته است. از جمله دفترهاي شعر اين شاعر نوگرا مي توان به: درفش کاويان، آبي خاکستري سياه، در رهگذار باد، از جدايي‌ها، سال هاي صبوري، تا رهايي و شير سرخ اشاره کرد، وي همچنين به تصحيح و رباعيات مولانا و غزل هاي سعدي پرداخته بود. علاوه بر اين موارد وي غزل هايي از حافظ تهيه کرده بود که چاپ نشده است. (۱)

منظومه درفش کاوياني تصويرگر دردمندان کوره‌هاي آجر پزي

اين شاعر توانا و برجسته در خصوص سرودن منظومه درفش کاويان مي گويد: در سال ۱۳۳۹ من دانشجويي بودم که در دانشکده حقوق دانشگاه تهران درس مي خواندم. در آن دوران بسياري از دانشجويان پنهان و آشکار مبارزاتي عليه رژيم انجام مي دادند و اين خوشايند مسوولان دانشگاه نبود. يک روز يکي از استادان در کلاس درس به نارضايتي دانشجويان گفت: برخي از دانشجويان شکايت مي کنند که در جامعه براي جوان کار پيدا نمي شود اين فقط يک بهانه است از شما دانشجويان. براي هر يک که داوطلب هستيد، حاضرم فوراً کار پيدا کنم. اما فکر نمي کنم شما اهل کار و تلاش باشيد، حالا چه کسي مي خواهد کار کند؟ فوراً از جايم بر خاستم و گفتم: من استاد حاضرم کار کنم... م. استاد نشاني يکي از کوره هاي آجر پزي را که در جنوب شهر تهران بود به من داد ... در آجر پزي مرا مأمور کوره کردند. کاري طاقت فرسا در اوج گرماي تابستان. به مدت هشت ساعت کنار کوره مي ايستادم و حرارت آن را زير نظر مي گرفتم. هنگام شب در جمع کارگران مي نشستم و با درد و رنج زندگي آن ها آشنا مي شدم... م. در همين شب ها بود که منظومه درفش کاوياني در ذهنم بسته شد و شروع به سرودن کردم...اگر شاعر نتواند در قالب واژه ها به مخاطبانش تصوير و احساس اش را منتقل کند سروده اش شعر نيست. هر قسمت از شعر را که براي شان مي خواندم، نظرهايشان را مي پرسيدم و به خلوتم که برگشتم در سروده هايم تجديد نظر مي کردم. بنابراين اشعار او در دهه‌ چهل و پنجاه توجه مبارزان و فعالان اجتماعي را به خود جلب کرد و برخي از آن‌ها به‌صورت آهنگ ضبط شدند. او به‌گونه‌اي مضامين اجتماعي را در قالب شعر نو به شيوايي و رواني بيان مي‌کرد که بر دل همه مي‌نشست.

محتوي و سبک شاعري

مصدق که از شاعران نوگراي معاصر به شمار مي رفت، بايد او را از ادامه‌دهندگان مکتب نيما يوشيج دانست. وي شعرهاي فراواني با مضامين سياسي و اجتماعي و همچنين مضامين عاشقانه و رمانتيک سروده است. سيمين بهبهاني از شاعران نامدار ايراني درباره مفهوم و ويژگي عشق در شعر مصدق مي نويسد: عشقي که اگر نه بر سر هر کوي و گذر، دست کم در ميان دانشجويان و جوانان همسن و سال حميد شناخته است و هنوز هم در هنگامه ميانسالي او گهگاه نقل محافل است و پيگيري همين عشق بي فرجام شايد جاذبه شعر مصدق را حميدي وار فزون کرده باشد. اما در عشق او خودخواهي جايي ندارد و معشوق نه تنها آماج تير تهمت و دشنام نمي شود بلکه براي هميشه چون تنديسي مقدس در خلوت شعر او باقي مي ماند. البته جنبه رمانتيک شعر مصدق در کنار مفاهيم سياسي، ‌ شعر وي را در ميان جوانان گسترش داده بوده است.

اشعار اين شاعر پرآوازه از يک صميميت و سادگي خاصي برخوردار است که براي هر قشر و هر سليقه‌اي خواندني و جذاب هستند. مصدق درباره‌ محتواي شعر گفته است: «بايد بگويم شعر رابطه دوگانه‌اي را ايجاد مي‌کند، رابطه شاعر با خودش با درونش و از سويي ديگر با خواننده و مردم، اين دو نوع رابطه مسلماً يگانه نيستند و شعري با مردم رابطه برقرار مي‌کند که ازدل‌برآمده و لاجرم بر دل‌ها بنشيند. آنچه را که زمانه ما به آن نيازمند است، بيان اين‌گونه اشعار است، اشعاري که در آن رابطه دوگانه دروني و بيروني را به‌خوبي برقرار مي‌کند.» بنابراين مصدق هم از لحاظ مضمون و هم از لحاظ زبان شاعري کلاسيک است، وي شاعر درد و غم عشق است. (۲)

 بررسي تحول انديشه و مضمون هاي اشعار  شاعران يکي از مسايل بااهميت در شناخت آنها است، همچنين شناخت رويکرد شاعران درباره حوادث عصر و تأثيري که اين مسايل در شعر و انديشه آنان دارد، ضروري است. در اشعار مصدق عشق به وطن و سرزمين خود و نگراني نسبت به اوضاع ديده مي شود و در بسياري از موارد، عشق و مضامين برخاسته از آن در اشعار وي مقدمه اي براي ورود به مسايل سياسي و اشعار ميهني است. مصدق به دليل فضاي بسته و خفقان آور بعد از کودتاي ۲۸ مرداد، مشکلات مردم عصر را مستقيم بيان نمي‌کند اما با استفاده از تکنيک هايي از جمله تکنيک نقاب با مخاطب وارد گفت وگو مي‌شود. (۳)

يکي ديگر از ويژگي‌هاي مهم شعر مصدق نزديک بودن آن به زبان عاميانه مردم است. از اين جهت لحن و بيان شعر او به لحن سهراب سپهري در اشعاري مانند «مسافر» و «صداي پاي آب» نزديک مي‌شود. ديگر ويژگي اشعارِ مصدق اين است که در دوره‌اي که فرهنگ مرگ و نااميدي بر ادبيات سايه انداخته بود، شعر او رو به سمتِ زندگي و اميد داشت. علاوه بر اين در حوزه ­هاي اجتماعي مصدق سعي کرده با زبان مردم سخن گويد. وي براي ارتباط با مردم، زبان شعرش را به زبان عاميانه و محاوره پيوند زده است. (۴) بدين ترتيب وي توانست با زباني عاميانه شرايط اجتماعي و سياسي حاکم بر جامعه و کنش‌ها و دغدغه‌ها را بيان کند. از همين رو اشعار و نام او در حافظه مردم نقش ‌بست و همگان وي را به عنوان شاعري دغدغه‌مند مي‌شناسند.

مصدق از نگاه شاعران ديگر

پرويز خائفي شاعر و پژوهشگر درباره زبان شعري مصدق بر اين باور است که مصدق، زبان و شيوه اي ساده‌ دارد و برخلاف برخي شاعران، بازي هاي زباني خاصي ندارد. بيشتر شهرت او هم به دليل همين زبان ساده و خالي از فن و شگردهاي سطح بالاست. مهين خديوي شاعر، مهمترين ويژگي شعر حميد مصدق را آسان ارتباط برقرار کردن آن با مردم مي داند و بر اين باور است که شعر مصدق، آنچنان ساده است که بخش وسيعي از مردم، براحتي با آن ارتباط برقرار مي کنند. زبان شعري او، زباني شسته، رفته و پاک و تميز است و همين سادگي زبان، مهمترين عامل در ارتباط برقرار کردن شعر مصدق با مخاطب است. شعر حميد مصدق شعر نوي وزندار است و مي توان او را به نوعي از نيما و شاملو تاثيرپذير دانست؛ اما در نهايت، زبان خاص خود را پيدا کرد و درواقع، به شعري رسيد که مختص خود اوست.
سيمين دانشور شاعر معاصر معتقد بود که، شعر مصدق در عين ساده و صميمي بودن از کسي تقليد نمي‌کند. زبان توصيفي، استعاري و روايي مصدق در بيان اشعارش باعث شده است که شعرهاي او به سادگي در اذهان عامه رسوب کند و شعرهايش مورد استقبال دوست‌داران شعر و هنر باشد.

خاموشي

سرانجام اين شاعر و حقوقدان برجسته در آذر ۱۳۷۷خورشيدي بر اثر سکته قلبي ديده از جهان فروبست و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد. روي سنگ قبر او نوشته شده است :

 از ما که تمام شب عمر

در جستجوي نور سحر پرسه مي زديم

از ما به مهرباني ياد آريد

منابع

۱- ابومحبوب، احمد (۱۳۸۰). زندگي و شعر حميد مصدق، در هاي و هوي باد، تهران: نشر ثالث، ص۱۹-۹۲

۲- بررسي سيميالوژي مضمون عشق در اشعار نزار قباني و حميد مصد، علي باقر طاهري نيا فاطمه کوليوند زهرا طهماسبي، ادبيات تطبيقي سال اول پاييز ۱۳۸۸ شماره ۱

۳- مطالعه‌ تطبيقي عشق و سياست در اشعار شيرکو بي‌کس و حميد مصدق، تيمور مالمير، مقدمه مقاله.

۴- مصدق، حميد (۱۳۸۵). تا رهايي (منظومه ­ها و شعرها)، چ۱۲، تهران: زرياب، ص۶۶