حسن انوری؛ خالق فرهنگ سخن

حسن انوري را به عنوان يکي از چهره‌هاي ماندگار زبان و ادب، مي‌شناسند، اديبي بزرگ که آثار و تأليفات سترگ و ستودني او در پهنه ادبيات، گواهي بر غناي ادب فارسي است. انديشمندي پرتلاش و دلسوز که خستگي ناپذير به کار خود ادامه مي دهد و همواره بخشي از بار فرهنگي ايران زمين را دهه هاي گذشته بر دوش داشته است. از انوري به عنوان آموزگار انسانيت و انسان دوستي، نيز نام مي برند. حافظ‌پژوهي، فرهنگ‌نويسي و عضويت پيوسته در فرهنگستان زبان و ادب فارسي از ديگر فعاليت هاي اين اديب به شمار مي روند.

زندگينامه و فعاليت هاي ادبي

حسن انوري در ۱۳۱۲ خورشيدي در يکي از شهرستان هاي آذري زبان کشور، تکاب چشم به جهان گشود. او با پايان بردن تحصيلات متوسط و دانشگاهي موفق به اخذ درجه دکتري در رشته زبان و ادبيات فارسي در  ۱۳۵۰ خورشيدي شد. انوري افزون بر تدريس در دانشگاه‌هاي مختلف در ساليان متمادي با سازمان کتاب‌هاي درسي وزارت آموزش و پرورش و مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و دانشگاه پيام‌نور همکاري داشت و چندين سفر مطالعاتي به کشورهاي آلمان و آمريکا انجام داد. همچنين در مقطعي او سرپرست گروه تدوين کتاب «فرهنگ بزرگ سخن» بود. اين کتاب، در دوره بيست و يکم انتخاب کتاب سال جمهوري اسلامي ايران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، به عنوان کتاب سال برگزيده شد.

انوري در خصوص چگونگي علاقه مندي خود به ادبيات فارسي مي گويد:‌ «حقيقت اين است که وقتي ديپلم گرفتم، نمي‌خواستم ادبيات بخوانم، کتاب سير حکمت در اروپا نوشته فروغي را خوانده بودم و به فلسفه علاقه‌مند شده بودم و مي‌خواستم فلسفه بخوانم. در دانشگاه تبريز رشته فلسفه ثبت‌نام کردم. مسوول ثبت‌نام گفت هر شخص مي‌تواند در ۲ رشته ثبت‌نام کند، من ادبيات فارسي را نيز براي شما اضافه مي‌کنم. وقتي که نتايج اعلام شد، در هر ۲ رشته رتبه اول شدم. در رشته ادبيات فارسي اسم‌نويسي کردم و در حقيقت مي‌شود گفت سرنوشت، من را به ادبيات کشاند.»

تدريس در دبيرستان‌هاي تکاب،‌ تبريز و تهران،‌ همکاري با سازمان کتاب هاي درسي، همکاري با سازمان لغت نامه دهخدا و تاليف بخشي از جلدهاي لغت نامه دهخدا،‌ تدريس نقد ادبي در رشته روزنامه نگاري دانشکده علوم ارتباطات و علوم اجتماعي،  تدريس ادبيات فارسي و سرپرستي گروه زبان و ادبيات فارسي دانشکده علوم ورزشي،‌ متون قديم فارسي (شاهنامه، حافظ و سعدي ) و دستور زبان فارسي تربيت معلم و تاليف ۹ جلد کتاب درسي براي آن دانشگاه، مجموعه ادب فارسي، مجموعه گنج ادب از جمله فعاليت هاي انوري به شمار مي روند.

اهميت زبان فارسي از نگاه انوري

انوري معتقد است که زبان فارسي براي ملت ايران اهميت خاص دارد زيرا وسيله تفهيم و تفاهم ميان اقوام گوناگون ايراني است. اگر زبان فارسي نباشد و نبود، هويت ايراني کاملا مخدوش بود. از جهت ديگر به علت اين‌که آثار بسيار مهم ادبي در اين زبان به وجود آمده، يکي از زبان‌هاي مهم دنيا است. در حقيقت ميان ۶ هزار زباني که در دنيا وجود دارد، تعداد اين نوع زبان‌ها حتي به ۲۰ زبان هم نمي‌رسد. از اين نظر زبان فارسي، يکي از زبان‌هاي درخشان تاريخ بشر است. ادوارد برون مستشرق نامدار انگليسي، که به چندين زبان مسلط بود، زبان فارسي را بر زبان‌هاي ديگر ترجيح مي‌داد و مي‌گفت زبان شيريني است. زبان فارسي يک موسيقي خاصي دارد که در بعضي از زبان‌هاي دنيا وجود ندارد.

او در خصوص املاي زبان فارسي گفته است: املاي زبان فارسي درست‌ شدني نيست، زيرا خط فارسي خطي است که اتصال و انفصال در آن يک نوع نابساماني به‌وجود آورده است. هرفردي يک نوعي از خط فارسي برداشت مي‌کند، مثلا عده‌اي به اتصال و عده‌اي به انفصال اعتقاد دارند. فرهنگستان زبان فارسي، يک شيوه خط فارسي درست کرده است، مثلا در اضافه امثال «خانه من» همزه کوچک (ء) روي (ـه) قرار مي‌گيرد.  

امروز زبان انگليسي نه تنها زبان فارسي بلکه تمام زبان‌هاي دنيا را مورد هجوم و خطر قرار داده است. در ايران، فرهنگستان زبان فارسي، در مقابل اصطلاحات خارجي، واژه‌سازي مي‌کند و نزديک به ۳۰‌هزار واژه ساخته است اما متاسفانه جز در ميان عده معدودي اين واژه‌ها جا نيفتاده است. بنابراين زبان فارسي هم مثل زبان‌هاي ديگر داراي مخاطراتي است اما به نظر من زبان فارسي به علت داشتن آثار مهم ادبي که پيشتر گفتم از قبيل شاهنامه، ديوان کبير مولانا، کليات سعدي، ديوان حافظ و ... ماندگار است.

انوري همچنين در خصوص اصطلاحات خارجي معتقد است که چاره‌اي جز قبول آن‌ها نيست، اگرچه فرهنگستان زبان و ادب فارسي براي آن‌ها معادلي درست کرده است اما متاسفانه مردم به‌کار نمي‌برند و اين هم يکي از مخاطراتي است که زبان‌هاي ديگر را تهديد مي‌کند. زبان به جايي مي‌رسد که يک زبان بين‌المللي به وجود بيايد.

زبان در حال دگرگوني است و فرهنگ نشان‌دهنده‌ واژگان زبان در مقطع ويژه تاريخي است و بايد هم‌راستاي دگرگوني‌ها، دگرگون شود و فرهنگ‌هاي نو نوشته شود. هر سال در جهان هزاران اختراع پديدار مي‌شود و در زمينه‌ انديشه‌ بشري هزاران مفهوم ساخته مي‌شود. همه اين‌ها نام مي‌خواهند. اين نام‌ها، واژه‌هاي نويني هستند که بايد وارد فرهنگ‌ها شوند. ملتي که فرهنگ روزآمد و برپايه‌ نيازهاي جهان امروز ندارد، مي‌توان گفت در دنياي امروز زندگي نمي‌کند. نياز به فرهنگ لغات يک نياز پايه‌اي مدني است.

حافظ از نگاه حسن انوري

از دريچه نگاه انوري حافظ از نظر هنرِکلامي به جايگاهي دست يافته که کمتر شاعري در زبان فارسي بدان اوج رسيده است اما فراتر از اين حافظ در عين دستيابي بدان اوج هنري از نظر فکري و محتوايي شعرش گويي انگشت روي روان مردم ما مي گذارد. از آلام و غم هاي ما سخن مي گويد. از دل تاريخ ايران نوعي تفکر و شيوه زندگي بيرون آمده است که دقيقا نمي دانيم ظهور نخستين آن در کدام عصر بوده است.  شاعران بعد از حافظ اغلب تحت تاثير حافظ بوده اند اگر چه نتوانسته اند به او نزديک شوند. کمتر شاعري است که در ۶۵۰ سالي که از زمان حافظ مي گذرد که نخواسته باشد، حافظ را به اصلاح شاعران جواب گويد يا غزلي از او را تضمين کند. حتي افرادي بوده اند که تمام ديوان حافظ را جواب گفته اند يعني در همان وزن و قافيه غزل هاي حافظ، غزل سروده اند. در ميان شاعران معاصر هم اغلب به تصريح يا به اشاره از حافظ اسم برده اند.

مجموعه هشت جلدي فرهنگ سخن، اثر انوري

اين مجموعه بزرگترين فرهنگ از سلسله فرهنگ هاي سخن است. انوري در اين باره مي گويد: ما خواسته ايم با تاليف اين فرهنگ گامي هر چند کوچک در راه تدوين فرهنگ جامع زبان فارسي بر داريم. نخستين چيزي در باره فرهنگ نويسي فارسي تحت تاثير قرار مي گيرد، کندي تحول اين زبان در طول تاريخ است. انوري اعتقاد دارد که مردم بدون تحصيلات خاص، زبان رودکي و فردوسي را هم مي فهمند يا حتي ساخت هايي از کلام همانند ساخت هاي رودکي و فردوسي به کار مي برند که اين نشان دهنده اين واقعيت است که تحول در زبان فارسي بطني بوده است. فرهنگ نويسي که مي خواهد، فرهنگ جامع بنگارد، ناگريز است از اينکه از واژگان محمدبن وصيف سگزي و ابوشکور بلخي گرفته تا واژگان جمال ميرصادقي را موضوع کار خود بداند و چنين است که در فرهنگ ما اين عناصر زباني از يک هزار و صدسال پيش تا امروز در کنار هم قرار گرفته اند. حسن انوري از ويژگي هاي ديگر فرهنگ نگاري فارسي را وابستگي زبان به فرهنگ پردامنه و ديرپاي ايراني مي داند. فرهنگ نگار ايراني با ميراث فرهنگي بسيار گسترده معطوف به زبان سروکار دارد که فرهنگ نگار يک جامعه زباني جديد يا جامعه اي که تاريخي بلند ندارد از آن برکنار است. انوري در خصوص مجموعه هشت جلدي فرهنگ سخن مي گويد:‌«اگر چه سرنوشت من چنان بوده که از روزگار جواني از آن گاه که هنوز سنين عمرم به ۳۰ نرسيده بود در جمع مولفان لغت نامه دهخدا قرار گيرم و بيش از ۳۵ سال در کار تدوين بخش هايي از لغت نامه دهخدا و لغت نامه فارسي عمر سپري کنم، هرگز گمان نمي کردم در سنين سالخوردگي لغت نامه نويسي به طور شبانه روزي و طاقت فرسا مرا به خود مشغول دارد.»

منابع:‌

۱.  زندگي‌نامه خودنوشت، دکتر حسن انوري

۲. حافظ از نگاه دکتر حسن انوري