اکسیر مولانا در فارسی سُرایی اقبال

خراسان/ در قلمروی پهناور زبان فارسی که تا قلب شبه‌قاره هند را فرا می‌گیرد، به شاعر و متفکری بزرگ برمی‌خوریم که یکی از سرآمدان شعر فارسی در دوران معاصر است. محمد اقبال لاهوری، شخصیت برجسته اهل پاکستان و شاعر ملی این کشور محسوب می‌شود؛ کسی که زبان فارسی را برای بیان اندیشه‌هایش انتخاب کرد و دلبستگی فراوانی به مولانا داشت و این تأثیرپذیری را می‌توان در اشعارش دید. اقبال لاهوری با شعر خود، روح همدلی و وحدت را در مسلمانان بیدار کرد تا از مطالبه آزادی و عدالت دست نکشند. در سالروز درگذشت این چهره معاصر ادب فارسی با دکتر محمدحسن مقیسه، اقبال‌پژوه، گفت‌وگو کرده‌ایم.

اقبال لاهوری چه شخصیتی داشت؟
اقبال شخصیتی چندگانه دارد؛ ایشان سیاستمدار، قرآن‌پژوه، تاریخ‌دان، ادیب و شاعر و نیز بنیان‎گذار کشور بزرگ و مسلمان پاکستان است. پررنگ‌ترین وجه شخصیت اقبال این است که او به فلسفه و عرفان اسلامی کاملاً مسلط است و یک دستگاه فلسفی مستقل دارد که در آن برای اولین‌بار، موضوعی به نام «خودی» را مطرح کرده‌است. فلسفه خودیِ اقبال، به جای تکیه کردن بر دیگران، بر نیروهای درونی انسان‌ها تکیه دارد. بر همین مبنا، به نظر او انسان مسلمان زنده‌دل است و از نیروهای معنوی و درونی خود به‌خوبی استفاده می‌کند و با همین نیروها می‌تواند جهانی بهتر در همین کره خاکی بسازد. از این رو می‌گوید: «مذهب زنده‌دلان خواب پریشانی نیست/ از همین خاک جهان دگری ساختن است».

چرا اقبال لاهوری زبان فارسی را برای بیان اندیشه‌هایش انتخاب کرد؟
اقبال به چهار زبان انگلیسی، آلمانی، عربی و اردو مسلط بود و در پاسخ به هموطنانش که به او اعتراض می‌کردند چرا به زبان مادری خودت، یعنی اردو شعر نمی‌گویی، گفت زبان فارسی است که می‌تواند آن‌چه را درون دل و اندیشه‌ام وجود دارد، به دیگران منتقل کند. در دیوان اقبال، ما با 15 هزار بیت روبه‌رو هستیم که از این بین، شش‌هزار بیت به زبان اردو و 9 هزار بیت به زبان فارسی سروده شده‌است.

اقبال دلبستگی فراوانی به مولانا داشت؛ به طور کلی شاعران بزرگ فارسی‌زبان تا چه حد بر شعر و کلام او تأثیرگذار بوده‌اند؟
اقبال چگونه سرودن را از سعدی، حافظ، عطار و جامی، چگونه اندیشیدن را از حلاج و چه گفتن را از سنایی، مولانا و سهروردی آموخت، اما از بین همه شاعران و نویسندگان ایرانی، مولانا بیشترین تأثیر را، چه از نظر صوری، چه از نظر معنوی بر او گذاشت.

شعر اقبال چه ویژگی‌های شاخصی دارد؟
نمی‌توان شعر اقبال را خواند و در آن از فلسفه و عرفان، به ویژه نظریه فلسفه «خودی» سراغ نگرفت. دومین ویژگی شعر اقبال این است که به خودآگاهی انسان مسلمان توجه ویژه‌ای دارد. سومین ویژگی که اتفاقاً به درد جامعه امروز ما می‌خورد، این است که به غرب بسیار می‌تازد. او در کتاب شعر «زبور عجم»، بیتی معروف دارد که می‌گوید: «تو را نادان امید غم‌گساری‌ها ز افرنگ است/ دل شاهین نسوزد بهر آن مرغی که در چنگ است». در بیت دیگری هم بسیار صریح توصیه می‌کند که باید از غرب و اندیشه‌های غربی گذر کرد: «در این صحرا گذر افتاد شاید کاروانی را/ بگذر از خاور و افسونیِ افرنگ مشو».
 

به پیج اینستاگرامی «آخرین خبر» بپیوندید
instagram.com/akharinkhabar