چگونه کشورهای اروپایی سرانه مطالعه خود را افزایش دادند؟

تسنيم

بروزرسانی 1400/02/28 - 09:02

چگونه کشورهای اروپایی سرانه مطالعه خود را افزایش دادند؟

تسنيم/استاد دانشگاه علامه معتقد است: کشورهاي اروپايي تمايل به واگذاري مسئوليت کتابخانه‌هاي عمومي به نهادهاي محلي دارند و معتقدند هرچقدر استقلال اين مراکز بيشتر باشد، تاثيرگذاري آن بيشتر خواهد بود.

شايد شنيدن خاطرات بهاء‌الدين خرمشاهي که مي‌گفت من و آقاي کامران فاني بعد از چند ترم پزشکي به سراغ کتابداري رفتيم، در وهله اول تعجب‌برانگيز باشد. شايد ذهن دو دو تا چهارتاي فعلي ما اين را نپذيرد که کسي رشته‌اي مانند پزشکي را کنار بگذارد و عمر خود را در کتابداري و کتابخانه‌ها بگذراند؛ شغلي که در وهله نخست اينگونه به نظر مي‌رسد که دانشجو از بد حادثه به آن پناه برده است. اما تأمل در تجربه‌ امثال فاني و خرمشاهي مي‌تواند روشن‌کننده نقش و تأثير يک کتابدار و کتابخانه در فرهنگ جامعه باشد.

کتابخانه‌ها دروازه‌هاي ورود انسان به دنياي دانش هستند. در اين ميان، از نظر کارشناسان کتابخانه‌هاي عمومي نقشي غير قابل انکار در توسعه فرهنگي و ارتقاي سطح دانش افراد دارند؛ به طوري که از آنها با عنوان يکي از اصلي‌ترين ابزارها در اين مسير ياد مي‌شود.

امروزه کتابخانه‌هاي عمومي از کارکرد گذشته خود که صرفاً قرض دادن منابع به مراجعه‌کنندگان بود، فاصله گرفته‌اند و تلاش دارند تا با ايجاد بسترهاي جديد بر تأثيرگذاري خود به عنوان يکي از مؤلفه‌ها و ابزارهاي اصلي در توسعه فرهنگي بيفزايند. دسترسي آزاد به منابع، ايجاد بسترهاي جديد براي ارائه منابع کتابخانه‌اي مانند استفاده از ظرفيت‌هاي نشر ديجيتال، برقراري ارتباط با مراجعه‌کنندگان و ارائه خدمات بهتر با برنامه‌ريزي و طراحي برنامه‌هاي جديد از جمله راهکارهايي است که طي دهه‌هاي گذشته موجب شده تا کتابخانه‌ها از شيوه سنتي خود فاصله گرفته و دنيايي جديد پيش روي مخاطبان خود بگشايند.

طي چند دهه گذشته کتابخانه‌هاي عمومي در کشورهاي اروپايي توانسته‌اند با محور قرار دادن آموزش و نيازسنجي در مناطق مختلف، نقش تعيين‌کننده‌اي در توسعه فرهنگي و اجتماعي در مناطق مختلف داشته باشند. افزايش سرانه مطالعه از يک سو و ارتقاي سطح فرهنگي جامعه هدف از سوي ديگر، سبب شده تا کتابخانه‌ها به عنوان نهادي پويا در کشورهاي اروپايي در نظر گرفته شود؛ مراکزي که با در نظر گرفتن مخاطبان مختلف از مهاجران گرفته تا مخاطبان در سنين مختلف، از ناهنجاري‌هاي اجتماعي کاسته و سطح آگاهي جامعه را افزايش دهند. با توجه به اين تجربه و کارکرد، همايش مجازي بين‌المللي پروژه ژان مونه با عنوان «نقش کتابخانه‌هاي عمومي در توسعه اجتماعي، اقتصادي، و فرهنگي کشور ايران با تاکيد بر تجربيات کشورهاي اروپايي»، 29 ارديبهشت 1400 در دانشگاه علامه طباطبايي برگزار مي‌شود.

گلنسا گليني مقدم، فارغ‌التحصيل دکتري علم اطلاعات و دانش‌شناسي از دانشگاه ميسور و عضو هيئت علمي دانشگاه علامه طباطبايي، دبيري علمي اين همايش را برعهده دارد. او در گفت‌وگو با تسنيم از ظرفيت‌ها و موانع کتابخانه‌هاي عمومي ايران در مسير توسعه سخن گفت. مشروح گفت‌وگوي اين استاد دانشگاه با تسنيم را مي‌توانيد در ادامه بخوانيد:

* همايش امسال با موضوع و محوريت «نقش کتابخانه‌هاي عمومي در توسعه اجتماعي، اقتصادي، و فرهنگي کشور ايران با تأکيد بر تجربيات کشورهاي اروپايي» انتخاب شده است. با توجه به اينکه بخشي از موضوع همايش به نقش کتابخانه‌هاي عمومي در توسعه فرهنگي در اروپا اختصاص دارد، کمي درباره اين موضوع توضيح دهيد. به نظر شما سهم اين نوع کتابخانه‌ها در توسعه کشورهاي اتحاديه اروپا چه ميزان بوده و اين مراکز چه کارکردي در اين زمينه داشته‌اند؟

اين همايش در راستاي تعهدات يک پروژه‌ي بين‌المللي است، به همين دليل عنوانش مي‌بايست در راستاي آن پروژه‌ باشد. ما در سال 2019 برنده گرنت يک پروژه‌ بين‌المللي در کميسيون اروپايي در بخش ژان مونه شديم و اين پروژه با همکاري اتحاديه اروپا، همچنان در حال انجام است. عنوان اين پروژه بين المللي، "کاربست تجربيات اتحاديه اروپا در کتابخانه‌هاي عمومي ايران" است و يکي از تعهدات ما در اين پروژه برگزاري همايشي بين المللي بود تا نتايج اين پروژه در سطح وسيعي به اشتراک گذاشته شود و همينطور تجربه‌ کشورهاي ديگر تا حد ممکن به ايران منتقل شود. علاوه بر اين که تجربه‌ کتابداران ايراني هم با همکاران خارجي‌شان به اشتراک گذاشته شود.

اما در پاسخ به اين پرسش بايد بگويم که کتابخانه‌هاي عمومي نقش بسيار زيادي در توسعه‌ فرهنگي اروپا داشته و دارند. اروپايي‌ها تا کنون از پتانسيل کتابخانه‌هاي عمومي در جهت بهبود کيفيت زندگي مردم استفاده هاي زيادي کرده‌اند. آنان کتابخانه‌ عمومي را به عنوان يک نهاد اجتماعي در بهتر شدن زندگي مردم از لحاظ فرهنگي بسيار مؤثر مي‌دانند و برنامه‌هاي زيادي در اين راستا دارند.

* کتابخانه‌هاي ايران چقدر ظرفيت دارند تا در اين توسعه سهيم باشند؟ نواقص و کمبودهايي که در اين زمينه وجود دارد،چيست؟

کتابخانه‌هاي ايران ظرفيت بسيار بالايي دارند. فقط در نهاد کتابخانه‌هاي عمومي کشور که يک نهاد دولتي است و کل کتابخانه‌هاي عمومي کشور زير نظر آن اداره مي‌شوند، بيش از دو هزار و 200 کتابخانه‌ عمومي در سطح کشور ايران داريم که هر کدام از اين‌ها مي‌توانند به طور بالقوه در تقويت فرهنگي جامعه نه تنها در مسائل فرهنگي بلکه در مسائل اقتصادي، اجتماعي و غيره بسيار تأثيرگذار باشند. به عبارت ديگر، همان پتانسيلي که در کتابخانه‌هاي اروپا وجود دارد در کتابخانه‌هاي ايران نيز وجود دارد.

کتابخانه‌هاي عمومي مي‌توانند به کيفيت زندگي مردم بسيار کمک کنند هرچند با مشکلات بسيار زيادي در ايران رو به رو هستيم. ما پژوهشي در اين پروژه در دست انجام داريم که وضعيت به کار گيري تجربه‌هاي اروپايي در ايران را امکان‌سنجي مي‌کند. سؤال ما اين است که فعاليت‌هايي که در کتابخانه‌هاي عمومي اروپا انجام مي‌شود، چقدر در ايران قابليت بومي سازي دارد؟ ما از کتابداران کل کشور در حال نظرسنجي هستيم و به زودي اين نتايج را منتشر مي‌کنيم.

محدوديت‌هايي که تا اينجا توسط کتابداران ايراني مطرح شده بيشترين آن عدم در اختيار داشتن بودجه‌ کافي و يا عدم دسترسي به منابع مالي کافي براي انجام فعاليت‌هاي مورد نظر کتابخانه ها است و همين‌طور قوانين دست و پاگير اداري که بسيار کارها را کُند مي‌کند؛ وگرنه کتابداران ايراني بسيار خلاق بودند و فعاليت‌هاي بسيار خوبي در شهرهاي مختلف انجام دادند و اگر استقلال بيشتري داشته باشند، مي‌توانند به توسعه‌ کشور کمک کنند.

* ايران تا چه ميزان با تجربيات اين کشورها همراه بوده است؟

در ايران کتابخانه‌ها فعاليت‌هاي زيادي انجام داده‌اند. برنامه‌هايي که اروپايي‌ها ارائه مي‌کنند براساس ارزش‌هاي خودشان است؛ يعني در واقع براساس ارزش‌هاي دموکراتيک اتحاديه اروپا است؛ به اين معني که اصول برابري و اصل دسترسي آزاد به اطلاعات را در نظر مي‌گيرند. هدفشان بهبود کيفيت زندگي مردم است. در اين جهت براي کتابخانه‌هاي خود برنامه دارند. در ايران اهداف دقيقاً منطبق با اروپا نيست، در ايران هم برنامه‌هاي کلان در اسناد کلان کشور وجود دارد و نقش کتابخانه‌ها در توسعه در نظر گرفته‌ شده است. اما به صورت عملي کمتر به اين مسئله در ايران پرداخته شده است. يعني اسناد و خط‌مشي ما خوب است؛ ولي از نظر اجرايي و عملکرد که مشاهده مي‌کنيم، کتابخانه‌ها آن‌طور که بايد و شايد در توسعه‌ کشور نتوانسته‌اند نقش زيادي را ايفا کنند با اينکه قابليت اين کار را دارند.

* نتايج اين پروژه در کتابخانه‌هاي عمومي در توسعه اجتماعي، اقتصادي، و فرهنگي کشورهاي اروپايي چگونه بوده است؟

چيزي که ما متوجه شديم، تنوع زيادي در کتابخانه‌هاي عمومي اروپا ديده مي‌شود و کشورهاي اروپايي که عضو اتحاديه اروپا هستند، برنامه‌هاي اتحاديه را دنبال کرده‌اند. سياست‌گذاري کلان معمولاً در اتحاديه اروپا انجام مي‌شود. مثلاً برنامه يادگيري مادام‌العمر مورد استقبال اکثر کتابخانه‌ها قرار گرفت و علاوه بر آن کشورهاي مختلف هم در زمينه‌هاي اجتماعي، اقتصادي و آموزشي برنامه‌هاي زيادي را در کتابخانه عمومي اجرا مي‌کنند.

از نظر اداري و تشکيلاتي نيز در اروپا، تنوع زيادي مشاهده کرديم. بعضي از کشورها متمرکز بودند. اما به طور کلي چيزي که من مي‌توانم بگويم تفاوت بين ايران و اروپا، عدم تمرکز بوده است. کشورهاي اروپايي تمايل به تمرکز زدايي و واگذاري مسئوليت کتابخانه‌هاي عمومي به نهادهاي محلي دارند و معتقد هستند که هرچقدر استقلال کتابخانه عمومي بيشتر باشد، تاثيرگذاري آن بيشتر است.

* ميزان جذابيت کتابخانه‌هاي عمومي در ايران را چگونه مي‌توانتوسعه داد؟

کتابخانه‌هاي عمومي در ايران بيشتر از همه نياز به استقلال دارند، از نظر مديريتي و برنامه‌هايي که به صورت خاص با توجه به نياز هر منطقه مي‌توانند انجام دهند. اگر به کتابخانه‌هاي عمومي استقلال کافي بدهيم- با توجه به شرايطي که در آن قرار دارند- مثلاً منطقه جغرافيايي، منطقه بومي و ترکيب جمعيتي‌شان اقداماتي را انجام بدهند و دستشان را باز بگذاريم شرايط تغيير خواهد کرد.

از طرفي تأمين بودجه کافي از طرف نهاد کتابخانه‌هاي کشور نيز ضرورت دارد. با اين روش کارهاي بسيار خوبي مي‌شود انجام داد و کتابخانه‌ها مي‌توانند نقش‌آفرين باشند. کما اينکه ما نمونه‌هاي بسيار موفقي را در حال مشاهده هستيم. فعاليت‌هاي کتابخانه عمومي در ايران بسيار زياد است و مشکلي که وجود دارد اين است که اصلاً اين فعاليت‌ها ديده و در سطح بين‌المللي منعکس نمي‌شود. واقعاً کسي فکر نمي‌کند که ايران اين همه کتابخانه عمومي و کتابدار فعال داشته باشد و اين همه فعاليت در کتابخانه‌هاي عمومي انجام بگيرد. هيچ کدام از اين فعاليت‌ها ديده نمي‌شوند و وقتي ديده نشوند، شناخته نمي‌شوند. ايران بسيار پتانسيل خوبي دارد و مي‌‌تواند خيلي بهينه‌تر از اين پتانسيل‌ها استفاده کند.

* سخنرانان اين همايش چه کساني هستند از کدام کشورها در اين همايش حضور دارند؟

ما براي کنفرانس 16 مقاله را پذيرفته‌ايم. از افراد بسيار کليدي، مهم و تأثيرگذار در حوزه کتابخانه عمومي در ايران دعوت کرده‌ايم. از دبير کل نهاد آقاي مختارپور دعوت کرديم و همينطور از بقيه استان‌ها سعي کرده‌ايم افرادي که دست اندرکار هستند و در حوزه کتابخانه‌هاي عمومي فعاليت کرده‌اند، دعوت کنيم. شش مهمان خارجي داريم؛ البته هشت مهمان خارجي و حتي بيشتر داشتيم اما بعضي از مهمان‌هاي ما دچار مشکل و بيماري شدند و نتوانستند مقالات خود را به موقع به ما برسانند. با اين حال شش نفر از مهمانان مقالاتشان را براي ما ارسال کردند و در روز همايش سخنراني خواهند کرد.

از کشورهاي نروژ، امريکا، فرانسه و هندوستان مهمان داريم که در روز همايش مقالاتشان را ارائه مي‌دهند و تجربه‌ کشورهاي خود را در اين همايش به اشتراک مي‌گذارند.

توصيه من اين است که فعاليت‌هايي که در کتابخانه‌هاي عمومي ايران انجام مي‌گيرد بيشتر منعکس شود و در سطح بين‌المللي انعکاس قوي‌تر و بهتري داشته باشد. نکته‌اي که من در اين همايش متوجه شدم، اين بود که با توجه به وقت کوتاه ما و توجه به اين که ما تعطيلات عيد را داشتيم و همچنين در ماه مبارک رمضان شرايط به گونه‌اي بود که فرصت کافي براي دريافت مقاله نداشتيم اما با اين حال آنقدر پتانسيل پژوهش در ايران بالا است، که من از دريافت اين همه مقاله واقعا متعجب شدم و اين نشان مي‌دهد که در حوزه کتابخانه عمومي چقدر فعاليت صورت مي‌گيرد و چقدر ما نيروي جوان داريم و چقدر ظرفت پژوهشي کشور ما بالا است. اما متاسفانه از اين ظرفيت استفاده نمي‌شود.

نکته ديگر اينکه اين ظرفيت‌ها اصلاً ديده و در سطح بين‌المللي منعکس نمي‌شوند. توصيه من اين است که هم کتابدارها فعاليت بيشتري داشته باشند و هم کتابخانه‌ها و هم ارتباطات بين‌المللي بيشتري داشته باشيم.

در اتحاديه اروپا کتابخانه‌هايي که ما با آن‌ها در ارتباط بوديم بسيار علاقه‌مند بودند که تجربه هاي خود را با ما به اشتراک بگذارند و اين مسئله مي‌تواند کيفيت کار ما را در کتابخانه‌هاي عمومي ايران بالا ببرد.

کاري که ما در چارچوب اين پروژه نتوانسيتم انجام بدهيم مسئله مسافرت به کتابخانه‌هاي عمومي آلمان بود که ما با توجه به حمايت مالي اتحاديه اروپا قرار بود 10 نفر ايراني از دانشجويان، اساتيد و افرادي که در نهاد کتابخانه‌ها کار مي‌کردند را به آلمان ببريم و از سه کتابخانه در سه شهر مختلف در آلمان بازديد کنيم و در نهايت تجربيات را در اختيار ايراني‌ها قرار بدهيم. همچنين قرار بود از اروپا شش مهمان خارجي داشته باشيم که به ايران سفر کنند و از کتابخانه‌هاي عمومي ايران بازديد کنند. سه کتابخانه عمومي در سه شهر مختلف براي بازديد اروپاييان در نظر گرفته بوديم. اين موارد در پروپوزال ما بود و اتحاديه اروپا هم تأييد کرده و هزينه‌ايش را هم پرداخت مي‌کرد، اما متأسفانه به خاطر شرايط کرونايي ما نتوانستيم اين سفرها را انجام دهيم. ابتدا سفرها را به تعويق انداختيم و بعد با همکاران در آلمان مذاکره کرديم. حدوداً بهمن ماه بود و امکان سفر را بررسي کرديم و ديديم که اصلا امکان پذير نيست. آن‌ها گفتند کتابخانه‌هاي ما تعطيل است و امکان سفرهاي اين چنيني وجود ندارد و متاسفانه مجبور به لغو اين سفرها شديم. در صورتي که اگر کرونا نبود و اگر شرايط عادي بود ما مي‌توانستيم اين سفرها را انجام بديم و آن‌ها مي‌توانستند به ايران سفر کنند در آن صورت تاثير گذاري پروژه ما به مراتب بيشتر از شرايط کرونايي بود. اين هم موردي که جز برنامه بود اما متاسفانه نتوانسيتم بخاطر کرونا اين قسمت از برنامه را درست پيش ببريم. ولي بقيه کارهاي پروژه را کامل انجام داديم.

تاريخ برگزاري اين همايش 29 ارديبهشت 1400 برابر با 19 مي 2021 به صورت آنلاين از ساعت 8:30 الي 17 عصر در تالار گفت‌وگوي مجازي دانشگاه علامه طباطبايي در بستر اسکاي روم برگزار خواهد شد.