علی سامی؛ مورخ و باستان‌شناس نامی ایرانی

ايرنا/علي سامي مدرس، باستان شناس و حفار برجسته محوطه هاي باستاني ايران بود. کارنامه پربار علمي و فرهنگي او نشان از علاقه ويژه وي به فرهنگ و تاريخ ايران باستان دارد که مي‌تواند الگويي مناسب براي افرادي باشد که مي‌خواهند در اين عرصه گام بگذارند.

نام و ياد علي سامي بي گمان با فرهنگ و تاريخ ايران گِره خورده است؛ بزرگمردي که جواني و زندگي خود را در راه شناخت فرهنگ ايراني به ويژه زادگاه خود شيراز و استان فارس گذاشت. او تا پايان زندگي خود هرگز دست از کار و کوشش نکشيد و کارهاي ارزنده و ماندگاري را از خود به جا گذاشت. استاد سامي نگاه ريزبينانه، ژرف و موشکافانه اي به تاريخ باستاني ايران داشت و اين را مي توان از ميان کتاب هاي بي شمار وي جست و جو کرد.  علي سامي از ۱۳۱۸ حفاري در پاسارگاد و تپه‌هاي ماقبل تاريخ مرودشت را آغاز کرد. اين کاوش‌ها تا ۱۳۳۶ خورشيدي ادامه يافت. در اين مدت طولاني خدمت و تصدي او در تخت جمشيد از يک طرف به کشف آثار نهفته زيادي از کاخ‌هاي متعدد و وسيع تخت جمشيد انجاميد و قسمت‌هاي زيادي از ديوارها و ابنيه آنجا و حتي آثار مهم که در پايين صفه تخت جمشيد در دل خاک پنهان بود، کشف کرد و از طرف ديگر موفقيت‌هاي شايان تحسيني در راه حفظ و نگاهباني آثار کشف شده به‌دست آورد.
 

فعاليت ها و کاوش ها

---

بازار

---

سامي نخستين گزارش کاوش‌هاي علمي پاسارگاد را در ۱۳۲۹ به چاپ رساند. اين کتاب تاريخ پيدايش خط و تحول آن در شرق باستان نام داشت. يک سال بعد نيز موفق شد تا کتاب ديگري به نام «پاسارگاد يا قديمي‌ترين پايتخت ايران» را چاپ و منتشر کند. اين گزارش شامل توضيح و بررسي کاوش‌هاي ۱۲ ساله بنگاه علمي تخت جمشيد و پاسارگاد و تپه‌هاي ماقبل تاريخ مرودشت بود.

در همين سال ها ۲ مقاله باستانشناسي با نام‌هاي «کاخ آپادانا و پارس در عهد باستاني» در مجله اطلاعات ماهانه و نشريه کانون دانش پارس در دسترس علاقه‌مندان اين گونه مباحث قرار گرفت. در ۱۳۳۲ او به عضويت کنگره جهاني خاورشناسان درآمد و کتاب «شرح آثار باستاني تخت جمشيد» او به زبان انگليسي منتشر شد. سامي اين کتاب را در  ۱۳۳۵ با همکاري استاد محمدتقي مصطفوي چاپ کرد.

 دستاورد جست‌وجوهاي علمي او، کتاب ديگري به نام «تاريخ شيراز و شرح آثار تاريخي آن» در ۱۳۳۷ بود.  سامي جلد چهارم گزارش‌هاي باستانشناسي را در ۱۳۳۸ منتشر کرد. اين گزارش حاوي کاوش‌هاي هشت ساله تخت جمشيد و پاسارگاد بود. کتاب «تمدن هخامنشي و تمدن ساساني» را نيز با سختکوشي و تحقيق پيوسته عرضه کرد و يکسال پس از آن جلد دوم «تمدن هخامنشي» را که از مهم‌ترين تاليفات اوست، در دسترس جامعه علمي ايران گذاشت.
 

آثار مانا

سامي، بيش از ۳۰ جلد کتاب نوشت که آثار تاريخي جلگه مرودشت، پارس در عهد باستان، پاسارگاد يا قديمي‌ترين پايتخت کشور شاهنشاهي ايران (۱۳۳۰، اين کتاب بعدها در سال ۱۳۷۵ تحت نام پاسارگاد، پايتخت و آرامگاه کورش هخامنشي از سوي بنياد فارس شناسي به چاپ رسيده)، تمدن هخامنشي، تمدن ساساني، شيراز شهر جاويدان و ... از جمله مهمترين آنها به شمار مي روند.  از اشياي کشف شده توسط علي سامي، تعدادي در موزه ملي ايران نگهداري مي شود که از جمله آنها مي توان به  سر شاهزاده هخامنشي از سنگ لاجورد و بشقاب سنگي به خط آرامي اشاره کرد.  

جلد نخست تمدن ايران در عصر ساساني، شامل اهميت فرهنگ ساساني، سنگ نبشته‌هاي پهلوي با ترجمه آن‌ها، کوشش خاورشناسان در راه خواندن خط ساساني و خط اوستايي، سير دانش ايران در اين دوره، پزشکي و دانشکده جندي شاپور، ادبيات و کتاب‌هاي باقيمانده از اين فرهنگ، شعر و موسيقي و آلات نوازندگي در زمان ساساني، ماليات، بازرگاني، راه‌هاي شوسه و دريايي، بافندگي پارچه و قالي، نقاشي، سکه، دادگستري و قوانين، اديان و اقليت‌هاي مذهبي،  پرستشگاه‌ها در عصر ساساني، چاپ شيراز است.

جلد دوم تمدن ايران در عصر هخامنشي؛ حاوي مطالبي درباره وضع امور مالي و اقتصادي هنر زرگري و نقره سازي و پيکره سازي، گنجينه‌هاي زري که مربوط به آن عهد بود. تاريخ مشروح شيراز از چاپ سال ۱۳۴۸ حاوي مطالبي درباره تاريخ احداث شيراز از روي خشت نوشته‌هاي ميخي پيدا شده در تخت جمشيد شيراز بود. حفاري‌هاي او در تخت جمشيد و پاسارگاد و ديگر محوطه‏‌هاي هخامنشي استان فارس و نيز گزارش‌هاي عالمانه و دقيقي که از کارهاي خود در مجله گزارش‌هاي باستان‌‏شناسي ارائه داده، مدارک زنده کار دقيق و علمي و صحرايي يک حفار ايراني است.
 

کتاب  پاسارگاد

کتاب پاسارگارد يا قديمي‌ترين پايتخت شاهنشاهي ايران مي‌گويد: اين کتاب شامل مطالب بسيار مهمي درباره پاسارگاد و آثار هنري آن است. دليل اين امر دسترسي مولف به آثار و ذوق سرشار او براي خواندن بود. در نتيجه کتاب پاسارگاد سامي هم مشمول مطالب دست اول درباره‌ کاوش‌هاي شخصي او در محوطه‌ کاخ‌ها، باغ شاهي و تعميراتي است که در جاهاي مختلف کرده است و هم بيان آثار قبل از تاريخ آن خطه و آثار بعدي به خصوص بناهاي اسلامي و بدين خاطر جامعيت خاصي دارد. ترجمه‌ انگليسي اين کتاب توسط «رالف نُرمن شارپ» در ۱۳۳۶ خورشيدي باعث شد که اين اثر گران بها در دست همه‌ محققان بعدي قرار گيرد. نقشه‌هاي آثار موجود در اين کتاب بسيار سودمند است.

سامي جلد نخست کتاب «روزها و يادها» را که شامل خاطرات و يادمان‌هاي او بود، در ۱۳۶۰ خورشيدي و جلد دوم آن را به فاصله ۲ سال بعد منتشر کرد. آخرين کتاب او نيز در ۱۳۶۵ خورشيدي با نام «نقش ايران در فرهنگ اسلامي» چاپ شد. علي سامي را به داشتن فضيلت‌هاي اخلاقي و دلبستگي به فرهنگ ايران ستوده‌اند و او را از مفاخر باستان‌شناسي ايران دانسته‌اند. ۲سال پس از درگذشت او شماري از دانشمندان ايراني مقالاتي را در ستايش و يادآوري نام او در ۲ جلد کتاب «نامگاني» به کوشش دکتر محمود طاووسي منتشرکردند. هر دانشمند ايران‌شناس و ايران‌دوستي که به شيراز مي‌آمد، به ديدار سامي ابراز علاقه مي‌کرد. گذشت سال ها نشان از آن دارد که سامي نيز، همانند تخت جمشيد و ديگر آثار باستاني و تاريخي، جزوي از هويت شيراز به شمار مي‌‏آيد.

به گفته يکي از محققان، سامي يکي از معدود بازماندگان نسل اول باستان‏‌شناسان ايراني بود که در کار خود خوش درخشيد و به جرأت مي‌توان او را از نظر کيفيت و کميت کاوش‌ها و پژوهش‌هاي آثارش، يکي از پرکارترين محققان باستان‌شناس دانست که شانه به شانه باستان‏‌شناسان غيرايراني گام برداشته و چيزي کمتر از آنها ندارد و با وجود نداشتن تحصيلات در دانش باستان‌شناسي، مجموعه کارهاي علمي و تأليفاتش در اين زمينه، بسيار استادانه و عالمانه انجام گرفته است تا آنجا که تأليفات سامي در زمره کتاب‌هاي مأخذ باستان‌شناسي است که پژوهشگران، ناگزير همواره از آنها سود مي‌جويند.

در آن روزگار که ديگران خط وربط باستان‌شناسي ما را ترسيم مي‌کردند و انحصار حفاري‌ها را به طور کلي در دست داشتند، سامي با تني چند ايراني دل‌سوخته چون خود، خودي نشان دادند و با وجود آن همه هيات‌هاي بزرگ و کوچک خارجي، کار بررسي و حفاري را دنبال و تلاش کردند تا نگين سليماني را از دست اهريمن بازستانند و به اين اعتبار، سامي را مي‌توان، نخستين حفار يا در زمره اولين‌ها دانست که به خود جرأت داد تا کاوش‌هاي مؤسسه شرقي دانشگاه شيکاگو را که قبلاً با سرپرستي ارنست هرتسفلد و اريک اشميت صورت گرفته بود، مستقلاً دنبال کند و پرده از بسياري از مجهولات مربوط به هنر معماري هخامنشي بردارد.


منبع:
حسن امداد، علي سامي:۱۲۸۹-۱۳۶۸، آينده، سال ۱۵، محمدحسين رکن زاده آدميت، دانشمندان و سخن سرايان فارس، تهران۱۳۳۷

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar