«الحیات»؛ ستون فقرات آثار استاد حکیمی و مهریه عدالت‌خواهی

عليرضا آزاد در گفت و گو با خبرنگار معارف ايرنا با اشاره به چهار ويژگي استاد محمدرضا حکيمي گفت: علامه حکيمي يک نظريه پرداز مکتب ساز بود. ما نظريه پردازان بسياري داريم که علاقه مند به مکتب سازي هستند اما در دوران معاصر کساني که موفق به چنين کاري شده باشند و در کنار نظريه سازي، مکتب سازي هم کرده باشند، اندک اند که يکي از آنها علامه حکيمي بود.

وي درباره نظريه پردازي استاد حکيمي گفت: علامه حکيمي علاوه بر اين که در ارتباط با مکتب تفکيک نظريه پردازي کرد، در باره پايه ريزي عدالت محورانه حکومت اسلامي نيز به نظريه پردازي پرداخت. البته بحث مکتب تفکيک بحث مفصلي است ولي به طور خلاصه مي توان گفت؛ منظور تفکيک برداشت هاي فلسفي و عرفاني از حوزه معرفت ديني است که به مکتب انديشه خراسان نيز شهرت دارد.

اين استاد دانشگاه افزود: استراتژيست ها در لايه بعد از نظريه پردازان قرار مي گيرند و بايد اين ايده ها را اجرايي کنند. کساني مانند استاد حسن رحيم پور ازغدي تلاش مي کنند مکتب عدالت استاد حکيمي را در قالب هاي کاربردي، پياده سازي کند و تا حدودي هم در اين کار موفق بودند ولي مشکل عمده در گام بعدي وجود دارد که مجريان هستند و اگر نظريه پردازي امثال استاد حکيمي پس از پيروزي انقلاب اسلامي آنگونه که خودشان را راضي کند، در عمل محقق نشد، عمدتا به خاطر فقدان باور واقعي و مهارت عملي مجريان در لايه سوم است.

رئيس انديشکده دانشگاه فردوسي مشهد درباره دومين ويژگي علامه حکيمي گفت: استاد حکيمي به معناي واقعي پايبند و باورمند به انديشه اي بود که آن را بيان مي کرد. بسياري افراد سخن مي گويند يا چند صباحي در عرصه هاي انديشه ورزي قدم برمي دارند؛ اما استاد حکيمي به آنچه مي گفت باور داشت و انديشه خود را زندگي مي کرد. اين ويژگي در کمتر نظريه پردازي ديده مي شود که انديشه خود را زيست کند. وي فقط فکر نمي کرد بلکه با فکرش، مي ديد و مي شنيد و راه مي رفت و مي نشست و عمل مي کرد. باورمندي و پايبندي او به انديشه اش را در کمتر کسي ديده ايم.

وي از زندگي عابدانه و سرشار از تقواي حکيمي به عنوان ويژگي شاخص استاد حکيمي ياد کرد و گفت: شاهد زندگي يک عبدالله و بنده واقعي خدا در روش و منش وي بوديم. از يک سو شايد آنچه را وي در زندگي انجام داده، نتوان به ديگران توصيه کرد. مثل اين که وي تا آخر عمر ازدواج نکرد ولي آن زهد و تقوايي که بدون حواشي در زندگي وي وجود داشت قابل الگوگيري است. او در عين روي گشاده اي که داشت و با طيف هاي گوناگون سياسي، ادبي، علمي، مذهبي و حتي غيرمذهبي نشست و برخواست داشت اما هيچوقت ابزار دست قدرتمندان نشد. حتي جايزه جشنواره فارابي را نپذيرفت. چون پذيرفتن آن را مغاير با روش و منش خود مي دانست. شخصيت والاي او، جذابيت انديشه ها و آثارش را دوچندان مي کرد.

آزاد اضافه کرد: استاد حکيمي دين ۱۴۰۰ سال پيش را براي زندگي امروز و براي حکمرانان امروز و براي مديريت راهبردي بازطراحي و بازتوليد مي کرد تا در پرتو کاربردي سازي دين معرفت ديني و راهکار اجتماعي مناسب و متناسب با امروز توليد شود.

اي کاش بازگشتي به انديشه‌هايش داشت

اين استاد دانشگاه گفت: يکي از آسيب ها در معرفي شخصيت ها اين است که معمولا افراد را سياه و سفيد مي بينيم. مثلا تصور مي کنيم همه بايد از استاد حکيمي پس از درگذشتش تعريف کنند ولي اين از بلوغ انديشه به دور است. علامه حکيمي در کنار داشته هاي انبوه خود ويژگي هايي هم نداشت که شايد اگر مي داشت، مؤثرتر مي بود. مثلا ما کمتر سراغ داريم که او بازگشتي به انديشه هاي پيشين خود کرده باشد و آثاري که در سال هاي دور تأليف کرده تصحيح و انديشه هاي پيشينش را متناسب با تغييرات عصري و نتايجش، نقادي و متناسب با تکامل انديشه اش بازتوليد کند.

آزاد ادامه داد: گاهي نيز غيرت ديني و شدت عدالت خواهي استاد حکيمي سبب مي شد برخي ابعاد متون وانديشه هاي ديني را بيشتر بنگرد. کاش ايشان با آن غيرت و دقت مثال زدني اش به همه ابعاد مي نگريست. مثلا در مخالفت هايش با فلسفه و عرفان و نقل قول هايي که از بعضي فيلسوفان و عارفان کرد،  بعضاً حق مطلب ادا نشد. به صورت گزينشي با برخي روايات و سنت هاي منقول از ائمه اطهار برخورد کرد و مضراب هاي مخالف با مباني اش را هرگز آنقدري جدي نگرفت که او را به بازنگري مبنايي سوق دهد.

وي به عنوان نمونه به ضرورت توجه به اقتضائات زمان و مکان اشاره کرد و گفت: مثلا استاد حکيمي در زندگي حضرت علي (ع) و رويکردي که آن حضرت به مساله زهد داشتند، تمرکز کرد. دوران حضرت علي (ع) دوراني بعد از دوران خليفه دوم و سوم بود که فتوحاتي انجام شده و خراج هاي بسيار و پول هاي هنگفتي وارد زندگي مسلمانان شده بود و زندگي مسلمانان متمولانه و اشرافي جلوه مي کرد. حضرت امير (ع) با تکرار مساله زهد تلاش مي کردند دوباره جامعه را به تعادل برگردانند.

اين استاد حوزه افزود: بخشي از اين نگاه زهدمحور حضرت علي (ع) مرتبط با اقتضائات دوران آن حضرت است ولي اين حجم از توجه به اين مقوله را در ميان روايات امام صادق (ع) به اين اندازه حجيم نمي بينيم بلکه حتي رواياتي نقل شده که امام صادق (ع) لباس فاخر مي پوشيدند و تلاش هاي معرفتي را محور فعاليت هايش قرار داد. ائمه معصومين (ع) رويکردهاي ديگري متناسب با اقتضائات هر دوره  اي داشتند اما استاد حکيمي عمدتا روي يک سويه خاص تمرکز داشت و آن زهد و عدالت محوري بود.

وي اضافه کرد: البته علامه حکيمي از کنار برخي ديگر موضوعات نمي خواهيم بگوييم غافل بود، ولي به سرعت مي گذشت و برخي از ابعاد دين را به شدت پررنگ جلوه مي داد. وي در موضوع عدالت محوري به خوبي پرداخت ولي اين به معناي درک همه بعدي از مساله دين نبوده است؛ کما اين که برخي روايات و داستان هايي از پيامبر (ص) و ائمه (ع) را متناسب با برداشتي که مي خواست تاويل يا تقطيع مي کرد و به نوعي آن تمرکز بر مقوله عدالت محوري باعث مي شد گاه از ابعاد ديگر نهفته در اين روايات کمتر سخن به ميان آورد. مخاطبان و علاقه مندان به آثارش به همين دليل به صورت يک بعدي در فضاي ديني رشد مي‌کردند و آن رشد همه بعدي که از يک انسان دين دار انتظار داريم، گاه اتفاق نمي‌افتاد.

حکيمي گفتمان عدالت‌محور را اسلاميزه کرد

اين استاد دانشگاه خلاصه انديشه استاد حکيمي را در دو جمله بسط گفتمان انسان محور و بحث گفتمان انسانيت محور خلاصه کرد و گفت: با توجه به سابقه مکتب عرفاني و ادبي خراسان که مکتبي به شدت انسان محور است و تاثيري که آن انديشه ها از قرن هاي پيش تاامروز در مکتب ديني و حوزه علميه معاصر خراسان گذاشته يکي از شاخص ترين خروجي هاي اين حوزه استاد حکيمي بود که دين را به شدت انسان محور عرضه مي کرد. از منظر وي انسان به پاي خدا و دين قرباني نمي شد بلکه اين، دين بود که براي بهزيستي انسان تعريف مي شد.

وي افزود: گفتمان دوم گفتمان انسانيت محور است که خلاصه آن را در عدالت محوري و اسلاميزه کردن گفتمان عدالت توسط او مي بينيم. اوج دوران بالندگي فکري او را در آستانه پيروزي انقلاب مي بينيم که رويکردهاي کمونيستي و سوسياليست و نوعي از عدالت ورزي ملحدانه در ميان روشنفکران و جامعه ترويج مي شد. در مقابل چنين فضايي استاد حکيمي نوعي از گفتمان اسلامي عدالت محور و عدالتي خدامحور را پايه ريزي کرد و از اين جهت تلاش وي بسيار ستودني بود. هر چند عده اي عدالت ورزي او را به غلط، نوعي سيوسياليست اسلامي قلمداد مي کردند.

الحيات؛ ستون‌فقرات آثار استاد

آزاد از کتاب الحيات (دوازده جلد، به زبان عربي ۱۳۵۳ تا ۱۳۹۴) به عنوان يک مجموعه بزرگ و ارزشمند و ستون فقرات آثار استاد حکيمي ياد کرد و گفت: افرادي را مي شناسم که مهريه همسر خود را يک دوره الحيات قرار دادند. اين مجموعه به قدري ارزشمند است و از جانب کساني که دغدغه ديني و عدالت و انسان دارند به قدري مورد توجه است که حتي مهريه برخي زوج ها قرار گرفته است.

رئيس انديشکده دانشگاه فردوسي مشهد افزود: در کنار مجموع الحيات برخي از آثار ديگر استاد را به علاقه مندان توصيه مي کنم. مثلا کساني که مي خواهند با کليت انديشه استاد به صورت خلاصه آشنا شوند، کتاب جامعه سازي قرآني و نيز کتاب منهاي فقر را مطالعه کنند و طلبه هايي که به انديشه هاي اصيل ديني آثار استاد علاقه دارند، کتاب هويت صنفي روحانيت را بخوانند.

وي همچنين کتاب ادبيات و تعهد در اسلام را براي کساني معرفي کرد که دغدغه فرهنگ دارند و مي خواهند از منظر فرهنگي با ابعاد و زواياي انديشه ديني استاد آشنا شوند و کتاب هاي سپيده باوران و بيدارگران اقاليم قبله براي کساني مفيد است که مي خواهند با رويکرد مصلحانه و انديشه هاي اصلاحگران ديني در سده هاي اخير آشنا شوند.

ضرورت تجديد چاپ آثار استاد متناسب با ذائقه مخاطبان امروز

اين استاد دانشگاه ادامه داد: البته استاد حکيمي به تنهايي يک کتابخانه کامل بود. اي کاش انتشارات دليل ما که آثار وي را منتشر مي کرد، روزآمدسازي آثار ايشان را نيز در دستور کار خود قرار مي داد. طي ۴۰ سال گذشته حتي شکل جلدهاي کتاب هاي وي تغييري نکرده است. ۳۰ سال پس از رحلت دکتر علي شريعتي برخي ناشران با اجازه خانواده ايشان کتاب هاي وي را تصحيح کرده و ضمن استخراج منابع و ويرايش جديد، اقدام به چاپ جديد کردند و اي کاش براي آثار حکيمي نيز متناسب با ذائقه مخاطبان امروز، تجديد چاپ شايسته اي صورت پذيرد.

وي درباره گمنامي استاد حکيمي در ۳۰ سال اخير گفت: اگر چه او چندان اهل مصاحبه و سخنراني نبود در ميان اهالي انديشه کاملا شناخته شده بود. در عين حال ايشان از ابتداي انقلاب و حتي پيش از انقلاب در کنار امام خميني (ره) و مرحوم طالقاني، دکتر علي شريعتي، شهيد مطهري و شهيد بهشتي جزء تئوري پردازان انقلاب بود و به تحقق آرمان عدالت دل بسته بود ولي وقتي برخي تحقق آن آرمان ها در عمل با مشکل مواجهه شد، طبيعي است گلايه هايي در دل استاد به وجود آمد و به انزواي خودخواسته اش انجاميد.

آزاد با بيان اين که کمتر نظريه پرداز و انديشمند ديني به اندازه استاد حکيمي، انقلابي واقعي بود، تاکيد کرد: شايد آن شدت انقلابي بودن وي باعث شد چندان ميانه اي با مصلحت انديشي برخي آقايان نداشته باشد و رسانه هاي رسمي زبان و قلم تند ايشان را بر نتابند. متاسفم که بسياري دانشجويان و نسل جوان با استاد حکيمي آشنا نبودند و اين مايه تاسف و نشان کم کاري متصديان فرهنگي و ديني و انقلابي است.

وي افزود: اگر نتوانيم کساني مثل علامه حکيمي را تا زنده است به جامعه بشناسانيم، عرصه براي کم سوادان و کم خردان باز مي شود که مردم را از دينداري اصيل و دين شناسي حقيقي منحرف و به توهماتي مشغول سازند که ظاهراً به نام دين است ولي نسبتي با دين حقيقي ندارد.

محمد تقي اديب نيشابوري، شيخ مجتبي قزويني خراساني، سيد محمدهادي ميلاني، احمد مدرس يزدي، اسماعيل نجوميان، حاج سيد ابوالحسن حافظيان و حاجي‌خان مخيري از مهمترين اساتيد وي بودند. او علوم غريبه، رمل و اوفاق را نزد ابوالحسن حافظيان و شيخ مجتبي قزويني آموخت. استاد حکيمي اجازه اجتهاد را از آقابزرگ تهراني در سال ۱۳۴۸ شمسي دريافت کرد.

کتاب الحياة يک دايرةالمعارف اسلامي است و از شهرت و اعتبار خاصي در جهان اسلام برخوردار است. اين اثر ۱۲ جلدي به زبان عربي، نوشته زنده ياد محمدرضا حکيمي و دو برادرش علي و محمد حکيمي است. آغاز نگارش اين کتاب در سال ۱۳۵۳ بوده و آخرين جلد آن در سال ۱۳۹۴ منتشر شده است. هدف نويسندگان، ارائه سيماي اسلام و تشيع، بر محور عدالت اجتماعي و آزادگي فردي بوده و منبع اصلي خود را قرآن و حديث دانسته‌اند. احمد آرام شش جلد اول را به فارسي ترجمه کرده است. 

کتاب منهاي فقر اثري برگرفته‌ از مجموعه آثار علامه محمدرضا حکيمي و حاوي ديدگاه عدالت‌خواهانه علامه حکيمي و حاوي موضوعات اقتصادي در اسلام و نحوه مواجهه پيشوايان ديني با موضوع فقر است.

رهبر معظم انقلاب با صدور پيامي از استاد حکيمي به عنوان دانشمندي جامع، اديبي چيره‌دست، انديشه‌ورزي نوآور و اسلام‌شناسي عدالتخواه ياد کرده و افزودند: ايشان عمر را فارغ از آرايه‌ها و پيرايه‌هاي مادي، در خدمت معارف والاي قرآن و سنّت، گذرانده و آثاري ارزشمند از خود به جا نهادند.

ايشان استاد حکيمي را رفيق ديرين دانسته و اضافه کردند: بهره‌گيري از محضر پر فيض و نفس گرمِ استادان معرفت و معنويت در مشهد مقدس، ذخيره‌اي از توکل و تعبّد و غناي نفس در دل و جان اين شخصيت عزيز به جا نهاده بود که تا آخر عمر با برکتش وي را استوار مي‌داشت.