در سوگ زداینده اتهام زن ستیزی از فردوسی

خراسان/ دکتر علیرضا قیامتی، عضو بنیاد فردوسی و دکتر محمدجعفر یاحقی، مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه از جایگاه زنده‌یاد دکتر ابوالفضل خطیبی در شاهنامه‌پژوهی ، آثار و خدمات ارزنده او می‌گویند
شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، یکی از بزرگ ترین شیفتگان خود را از دست داد؛ کسی که با فردوسی، پیمان بسته بود تا آخر عمر تنها از شاهنامه و فرهنگ ایران بگوید. دکتر ابوالفضل خطیبی، از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین شاهنامه‌پژوهان سال‌های اخیر، روز چهارشنبه، 21 دی ماه در 62 سالگی بر اثر عمل ناموفق کبد، چشم از جهان فروبست. زنده‌یاد خطیبی، زاده 25 اردیبهشت بود؛ روزی که چند دهه بعد از تولدش به نام فردوسی و زبان فارسی آراسته شد. این شاهنامه‌پژوه، در جلد هفتم تصحیح انتقادی شاهنامه با دکتر جلال خالقی مطلق همکاری کرد و به‌طور مستقیم بر کار تصحیح این بخش از شاهنامه نظارت داشت. استاد خالقی مطلق در پیامی، درگذشت دکتر خطیبی را ضایعه‌ای بزرگ برای اهل ادب و دوستداران حماسه ملی ایران توصیف کرد. از دیگر آثار زنده‌یاد خطیبی در حوزه شاهنامه‌پژوهی می‌توان این کتاب‌ها را نام برد: «برگزیده مقاله‌های نشر دانش درباره شاهنامه»، «به فرهنگ باشد روان تندرست: مقاله‌ها و نقدهای نامۀ فرهنگستان درباره شاهنامه» و «آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت». به مناسبت درگذشت دکتر ابوالفضل خطیبی، با دکتر علیرضا قیامتی، استاد دانشگاه و عضو بنیاد فردوسی گفت‌وگو کرده‌ایم.
  
دکتر علیرضا قیامتی
دکتر ابوالفضل خطیبی چه جایگاهی در شاهنامه‌پژوهی داشت؟
ایشان یکی از بزرگ ترین و برجسته‌ترین پژوهشگران عرصه حماسه‌پژوهی ، شاهنامه و یکی از استوانه‌های شاهنامه‌پژوهی بود. اگر بخواهیم پنج چهره برجسته شاهنامه‌پژوهی در سال‌های اخیر را نام ببریم، بی گمان یکی از آن‌ها دکتر خطیبی است. بزرگ ترین کار او هم همکاری با دکتر خالقی مطلق در تصحیح جلد هفتم شاهنامه بود. فعالیت ایشان را از چند جنبه می‌توانیم بررسی کنیم؛ یکی این‌که علاقه و شیفتگی خاصی به فرهنگ ایران داشت و می‌گفت خودم را وقف ایران و فرهنگ ایران و شاهنامه کرده‌ام و با فردوسی  پیمان بسته‌ام  که تا آخر عمر برای شاهنامه و فرهنگ ایران کار کنم. موضوع دیگر این‌که علاقه او همراه با دانش و پژوهشگری بود. دکتر خطیبی فرهنگ ایران باستان و متون پهلوی و اسطوره‌های ایرانی را می‌شناخت. او در عرصه فرهنگ‌نامه‌ها و واژه‌شناسی شاهنامه، جزو کم‌نظیرترین افرادی بود که در این زمینه فعالیت داشت. تخصص مهم تر دکتر خطیبی، نسخه‌شناسی‌های شاهنامه بود. او برای اولین بار خویشاوندی بعضی از نسخه‌های شاهنامه را مطرح کرد. بعضی از مقاله‌های دکتر خطیبی درباره ابیات الحاقی شاهنامه پایان‌بخش جدال‌ها بود؛ مثلاً مقاله او درباره ابیات شاهنامه با موضوع نکوهش زنان بسیار ارزنده است. او ثابت کرد که بیت نابخردانه «زن و اژدها هر دو در خاک به/ جهان پاک از این هر دو ناپاک به» یک جعل بزرگ است و در هیچ کدام از نسخه‌های شاهنامه نیامده‌است.

ماجرای همکاری دکتر خطیبی با استاد خالقی مطلق در تصحیح انتقادی شاهنامه چه بود؟
من از دکتر خالقی مطلق پرسیدم که چرا خودتان کار تصحیح را ادامه ندادید؟ ایشان گفتند با این‌که بعضی جاها نظرم با نظر دکتر خطیبی یکی نبود، اما به پژوهش‌های ایشان اعتماد ‌کردم و ‌گفتم حرفی که ایشان بزند، بر اساس مطالعه و پژوهش است و آن را عوض نکردم. با این‌که دکتر خالقی مطلق حق داشتند که نظر خودشان را بیاورند. ایشان می‌گوید زمانی که در میانه کار تصحیح بودم، بیمار شدم و احساس کردم که اجل شاید به من مهلت ندهد و این کار ناتمام بماند. بنابراین تصمیم گرفتم از دو همکار کمک بگیرم که گزینه اول دکتر خطیبی بود و بعد دکتر محمود امیدسالار.
 مقاله‌های دکتر خطیبی با موضوع شاهنامه فردوسی منحصر به فرایند پژوهش برای تصحیح شاهنامه بود یا جدا از این هم پژوهش‌هایی داشتند؟
دکتر خطیبی جدا از کار تصحیح شاهنامه هم، مقالات و یادداشت‌هایی درباره شاهنامه دارد؛ مثلاً یکی از آن‌ها مقاله ایشان درباره دقیقی توسی است. شاید ده‌ها مقاله درباره دقیقی به عنوان راهنما و پیش کسوت فردوسی داریم، اما هیچ مقاله‌ای به اندازه مقاله دکتر خطیبی در این مسیر راهگشا نبود و ابهام ها را برطرف نکرد. مقاله دیگر دکتر خطیبی به نام «یکی نامه بود از گه باستان» است که در آن جواب الگا دیویدسن و دیک دیویس، دو شاهنامه‌پژوه آمریکایی را داده‌است. این دو نفر در دهه 90 میلادی در مقاله‌ای مدعی شدند که شاهنامه مانند ایلیاد و ادیسه هومر، بر اساس منبع شفاهی سروده شده و منبع مکتوب نداشته‌است. در آن زمان بسیاری از پژوهشگران، از جمله دکتر خالقی مطلق به این مقاله واکنش نشان دادند. دکتر خطیبی هم در مقاله‌اش به خوبی جواب این دو شاهنامه‌پژوه را داد و ثابت کرد که شاهنامه ابومنصوری، منبع اصلی شاهنامه فردوسی بوده است. علاوه بر این، ایشان در مقاله‌ای عالمانه ثابت کرد که ابیات جشن سده در شاهنامه اصیل است و جعلی نیست. با این‌که این ابیات در تصحیح دکتر خالقی مطلق به حاشیه رفته و احتمال داده شده بود که جعلی هستند. دکتر خالقی مطلق بعد از انتشار این مقاله گفت: دوباره به جشن سده می‌اندیشم و تجدید نظر می‌کنم. همچنین مقاله دکتر خطیبی درباره این‌که چرا داستان آرش کمانگیر در شاهنامه نیست، به خیلی از ابهامات پایان داد.
 یکی از ویژگی های دکتر خطیبی، سخاوت او در انتشار یافته‌های پژوهشی‌اش برای مخاطب عام در صفحات مجازی بود. درباره ارتباط مؤثر ایشان با نسل جوان و علاقه‌مند به ادبیات بفرمایید. 
کاملاً درست است. من بارها دیده بودم دکتر خطیبی حتی جواب یک دانش‌آموز دبیرستانی را هم با حوصله می‌دهد. فروتنی یکی از بزرگ ترین خصوصیات ایشان بود. بعضی از پژوهشگران و استادان اگر در جایگاه دکتر خطیبی قرار بگیرند، احساس نمی‌کنند باید همه جا پاسخگو باشند، اما ایشان بی‌دریغ همه جا قلم می‌زد و این‌ها را در صفحات و کانالش منعکس می‌کرد. این نشان‌دهنده منش و خوی نیکش بود. دکتر خطیبی به هیچ وجه این جایگاه را برای خود قائل نبود که باید در برج عاج بنشیند و به هیچ‌کس پاسخگو نباشد.
  
دکتر محمدجعفر یاحقی
شخصیتی کم‌نظیر در تشخیص بیت‌های جعلی شاهنامه
همچنین دکتر محمدجعفر یاحقی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی در گرامی داشت یاد و خاطرۀ دکتر ابوالفضل خطیبی که به همت قطب علمی فردوسی و شاهنامه با همکاری انجمن پایندان، خردسرای فردوسی و کارگروه حماسی انجمن ترویج زبان فارسی برگزار شد، گفت: «دکتر خطیبی سال‌ها در حوزه شاهنامه‌شناسی کار کرد و قلم زد. ما منتظر کارهای شگرف و تعیین‌کننده از ایشان بودیم که دست مرگ او را از ما گرفت. کسانی که بخواهند درباره شاهنامه کار کنند، هم باید تاریخ به طور عام بدانند، هم فرهنگ ایران پیش از اسلام و هم ادبیات فارسی را. دکتر خطیبی این هر سه را در سه مقطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا فراگرفت. ایشان همکاری صمیمانه‌ای با گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی داشت و در تنظیم فرهنگ جامع زبان فارسی به همراه دکتر علی‌اشرف صادقی، نقش پررنگی ایفا کرد. در این گروه پیکره متنی از هزار متن فارسی فراهم شد که اشراف او را بر حوزه زبان فارسی، متون فارسی و لغت فارسی بیشتر می‌کرد و این برای کار او بسیار مغتنم بود. دکتر خطیبی قوه اجتهاد در حوزه مطالعات شاهنامه‌شناسی و رد بیت‌های الحاقی شاهنامه را داشت و در شناخت ابیات الحاقی شاهنامه کم‌مانند بود. فصلنامه پاژ، شماره 48 خود را به یاد و گرامی داشت دکتر خطیبی اختصاص خواهد داد که امیدواریم شایسته نام این مرد بزرگ باشد».

به پیج اینستاگرامی «آخرین خبر» بپیوندید
instagram.com/akharinkhabar