تعرفه واردات خودرو در ایران ؛ از فلسفه اقتصادی تا چالش ‌های امروز بازار

آخرین خودرو/ تعرفه واردات خودرو در ایران یکی از مهم ترین مسائل مربوط به بازار خودروی کشور در این روز ها است. اما فلسفه این تعرفه ها چیست؟
 
تعرفه واردات خودرو در ایران سرانجام پس از کش و قوس های فراوان با هماهنگی بین مجلس و دولت به صورت پلکانی تصویب شد تا تکلیف واردات خودرو مشخص شود. اما این تعرفه چیست؟ آیا فقط مختص به ایران است؟ چه اهمیتی در اقتصاد دارد و چرا مورد توجه است؟

چرا بحث تعرفه واردات خودرو همیشه جنجالی است؟
در ایران، کمتر موضوع اقتصادی به اندازه‌ی تعرفه واردات خودرو توانسته در طول دهه ‌ها،بحث ‌برانگیز، احساسی و پر از سوء‌ تفاهم باشد. هر بار که دولت تصمیم می ‌گیرد دروازه ‌های واردات را کمی باز کند یا درصد تعرفه ‌ها را تغییر دهد بازار و افکار عمومی به ‌شدت واکنش نشان می‌ دهند. برای مردم، عددهایی مثل ۱۵ درصد، ۹۰ درصد یا ۱۹۰ درصد، بیشتر از آن ‌که معنای اقتصادی داشته باشد نشانه ‌ای از سیاست ‌های ناعادلانه و انحصارگرایانه است.
 
اما اگر بخواهیم منصفانه ‌تر نگاه کنیم پشت مفهوم تعرفه، منطق ‌های پیچیده ‌ای از اقتصاد صنعتی، سیاست حمایت از تولید، ملاحظات ارزی و حتی امنیت ملی نهفته است. در واقع تعرفه نه فقط ابزار کنترل واردات بلکه آینه ‌ای از فلسفه اقتصادی هر کشور است؛ اینکه اولویت را به رشد داخلی می‌ دهد یا به آزادی بازار.

در این مقاله سعی می ‌کنیم بدون جانبداری از زاویه ‌ای تحلیلی و روایت‌ محور به پرسش اصلی پاسخ دهیم:
چرا تعرفه واردات خودرو وجود دارد، چرا در ایران اینقدر بالاست و تجربه جهان در این زمینه چه می ‌گوید؟

فلسفه و منطق اقتصادی تعرفه واردات خودرو

---

بازار

---

تعرفه واردات خودرو در ظاهر یک مالیات است؛ اما در واقع یکی از پیچیده ‌ترین ابزارهای سیاست ‌گذاری صنعتی محسوب می‌ شود. اقتصاد دانان سه کارکرد اصلی برای تعرفه قائل‌اند:

حمایت از تولید داخلی
در کشوری که صنعت خودروسازی هنوز به بلوغ نرسیده، باز کردن کامل درهای واردات یعنی مرگ صنعت. به زبان ساده ‌تر، اگر تعرفه صفر باشد، خودروهای خارجی با قیمت و کیفیتی که تولید کننده داخلی نمی ‌تواند با آن رقابت کند بازار را اشباع می ‌کنند.
در علم اقتصاد به این سیاست می‌گویند حمایت از صنعت نوپا.  کشورهایی مانند کره ‌جنوبی، ژاپن و چین هم زمانی دقیقاً از همین منطق استفاده کردند تا صنایع خود را به مرحله رقابت جهانی برسانند. اما مشکل زمانی شروع می ‌شود که «صنعت نوپا» برای همیشه نوپا بماند. مثل ایران که پس از نیم ‌قرن هنوز بهانه‌ «حمایت از تولید» را برای تداوم تعرفه ‌های بالا تکرار می‌ کند.

کنترل خروج ارز
خودرو کالایی استراتژیک و گران ‌قیمت است. واردات گسترده آن فشار سنگینی بر منابع ارزی کشور وارد می ‌کند. در شرایطی که درآمد ارزی ایران محدود است، دولت از تعرفه به ‌عنوان سوپاپ اطمینان استفاده می‌ کند تا تقاضای وارداتی را مدیریت کند.
به زبان ساده ‌تر: تعرفه بالا یعنی واردات محدودتر و کنترل خروج ارز.

درآمدزایی برای دولت
در ایران درآمدهای گمرکی سهم قابل ‌توجهی از بودجه غیرنفتی دولت را تشکیل می ‌دهد. با توجه به کسری بودجه مزمن، تعرفه‌ ها علاوه بر نقش صنعتی، منبعی برای تأمین مالی دولت هم هستند.

کنترل اجتماعی و نماد طبقاتی
گرچه کمتر در تحلیل ‌ها به آن اشاره می ‌شود اما تعرفه خودرو در ایران بار اجتماعی هم دارد. در نگاه سیاست ‌گذار، واردات خودروهای لوکس نماد نابرابری است؛ بنابراین با تعرفه بالا تلاش می ‌کند هم ‌زمان «عدالت اجتماعی» را نمایش دهد و «مصرف نمایشی» را کنترل کند.

اما این منطق تا کجا قابل دفاع است؟ وقتی خودروهای ۲۵۰۰ سی‌سی با تعرفه ۱۹۰ درصد وارد می ‌شوند، آیا واقعاً عدالت برقرار می‌ شود یا فقط بازار سیاه بزرگ‌ تری شکل می ‌گیرد؟

تجربه جهانی تعرفه واردات خودرو
تعرفه واردات خودرو در جهان نه ‌تنها رایج است بلکه تقریباً در تمام اقتصادهای بزرگ وجود دارد؛ تفاوت در میزان، هدف و مدت زمان اجرای آن است. در ادامه چند الگوی مهم جهانی را مرور می‌کنیم:

ایالات متحده آمریکا: سدهای پنهان به جای دیوار تعرفه‌ای
در آمریکا میانگین تعرفه واردات خودرو حدود ۲.۵ تا ۵ درصد است؛ بسیار پایین‌ تر از ایران. اما این به معنی بازار آزاد مطلق نیست. آمریکا از ابزارهای غیرتعرفه ‌ای مانند استانداردهای سخت ایمنی (NHTSA) و محیط‌ زیستی (EPA) استفاده می ‌کند.

در نتیجه خودرویی که می ‌خواهد وارد آمریکا شود باید فرآیندهای پرهزینه ‌ای را بگذراند. به همین دلیل بسیاری از خودروسازان خارجی ترجیح می ‌دهند کارخانه‌های تولیدی خود را در داخل خاک آمریکا احداث کنند. همان‌طور که تویوتا، هیوندای و بی‌ام‌و انجام داده‌ اند.

چین: دیواری برای یادگیری، نه انحصار
چین در دهه ۹۰ میلادی تعرفه‌ های سنگینی برای خودروهای خارجی وضع کرد؛ گاهی تا ۱۰۰ درصد. اما هدفش فقط حمایت نبود بلکه انتقال فناوری بود. دولت چین شرکت‌ های خارجی را مجبور کرد برای حضور در بازار با خودروسازان داخلی جوینت ‌ونچر تشکیل دهند. این سیاست باعث شد در کمتر از دو دهه برندهای بومی مانند چری، جیلی و BYD شکل بگیرند و امروز حتی در بازار جهانی رقیب ژاپنی‌ها شوند. در حال حاضر چین تعرفه واردات خودرو را به حدود ۱۵ تا ۲۵ درصد کاهش داده اما هنوز به دقت جریان واردات را مدیریت می ‌کند.

هند: تعرفه بالا، صنعت محافظت‌شده
هند با میانگین تعرفه حدود ۶۰ تا ۱۰۰ درصد یکی از سخت ‌گیرترین کشورها در زمینه واردات خودرو است. با این حال طی دو دهه اخیر برندهای داخلی ‌اش مانند تاتا و ماهیندرا به بازیگران جهانی تبدیل شده ‌اند. اقتصاددانان هندی معتقدند این سیاست زمانی موفق است که به رشد فناوری داخلی منجر شود نه صرفاً حفظ انحصار.

ترکیه: توازن میان حمایت و رقابت
ترکیه نمونه جالبی است. این کشور در دهه ۹۰ میلادی با اتحادیه اروپا توافق گمرکی امضا کرد و تعرفه واردات از اروپا را کاهش داد اما در عوض صنایع داخلی را وادار به ارتقای استاندارد کرد. امروز ترکیه یکی از صادرکنندگان مهم خودرو به اروپاست در حالی که هنوز از تعرفه ‌های ۵۰ تا ۷۰ درصدی برای واردات از کشورهای غیراروپایی استفاده می‌ کند.

کشورهای حاشیه خلیج فارس: بازار آزاد و مصرفی
در امارات، قطر و عربستان سعودی تعرفه واردات خودرو حدود ۵ درصد است. این کشورها نه خودروسازی داخلی دارند و نه دغدغه محدودیت ارزی. بنابراین تعرفه پایین به افزایش گردش کالا و رونق تجارت منجر شده است. در دبی، خودرو مثل موبایل وارد و صادر می ‌شود؛ نه به عنوان صنعت، بلکه کالایی مصرفی.

چرایی وجود تعرفه بالا در ایران؛ اقتصاد در قفس

برای فهمیدن اینکه چرا تعرفه واردات خودرو در ایران اینقدر بالاست، باید به سه واقعیت اقتصادی توجه کرد:

ساختار وابسته صنعت خودرو
بخش عمده ‌ای از تولید خودرو در ایران به مونتاژ قطعات وارداتی وابسته است. اگر تعرفه به‌طور ناگهانی کاهش یابد تولید داخلی (که هنوز از نظر فناوری رقابتی نیست) سقوط می‌ کند. دولت از این می‌ترسد، پس دیوار تعرفه را حفظ می‌کند.

وابستگی بودجه به درآمد تعرفه ‌ای
تعرفه ‌ها منبع درآمد قابل توجهی برای دولت هستند. در سال ۱۴۰۳، برآورد شد که تنها از محل تعرفه واردات خودرو، بیش از ۱۰ هزار میلیارد تومان به خزانه واریز شده است. حذف یا کاهش این منبع، نیاز به اصلاحات مالی عمیقی دارد که فعلاً اراده ‌ای برایش دیده نمی ‌شود.

نگرانی از جهش ارزی
کاهش تعرفه به معنای افزایش واردات و در نتیجه فشار بر بازار ارز است. در اقتصادی که همواره با محدودیت ارزی رو به ‌روست، سیاست ‌گذار ترجیح می ‌دهد با تعرفه، دروازه ‌ها را نیمه ‌باز نگه دارد تا تقاضا کنترل شود.

مزایا و منافع سیاست تعرفه ‌ای
تعرفه واردات خودرو حتی با وجود تمام انتقادها، منافع اقتصادی و اجتماعی خاصی دارد که آن ها را به اختصار مرور می کنیم:

حمایت از اشتغال داخلی
صنعت خودروسازی ایران حدود ۸۰۰ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم دارد. کاهش ناگهانی تعرفه می ‌تواند زنجیره تأمین قطعه ‌سازی را با بحران مواجه کند.

کنترل تقاضای وارداتی و حفظ ارز
در شرایطی که کشور با محدودیت ارزی رو به ‌روست، واردات بی ‌محابای خودرو می ‌تواند میلیاردها دلار از ذخایر ارزی را از بین ببرد. تعرفه، ابزاری برای تعدیل تقاضاست.

افزایش درآمدهای دولتی
طبق گزارش گمرک ایران (۱۴۰۲)، درآمد حاصل از عوارض و تعرفه واردات خودرو، پس از احیای مجوز واردات رشد قابل‌ توجهی داشته و بخشی از کسری بودجه را جبران کرده است.

کاهش واردات خودروهای لوکس
تعرفه بالا بر خودروهای بالای ۲۵۰۰ سی‌سی عملاً مانع از ورود گسترده خودروهای لوکس شده است. از دید دولت، این سیاست نوعی نمایش عدالت اقتصادی است هرچند منتقدان آن را نوعی تبعیض پنهان می‌ دانند.

معایب و پیامدهای منفی تعرفه‌های سنگین
کاهش رقابت و افت کیفیت
تعرفه بالا، سپری است که رقابت را حذف می ‌کند. وقتی واردات محدود است، تولید کننده داخلی انگیزه ‌ای برای بهبود ندارد. در واقع تعرفه بالا به ‌جای رشد منجر به رکود نوآوری می ‌شود.

فشار بر مصرف‌کننده
تعرفه بالا در نهایت از جیب مردم پرداخت می ‌شود. خودرویی که در کشورهای منطقه ۲۰ هزار دلار قیمت دارد در ایران با احتساب تعرفه، عوارض و سود وارد کننده ممکن است بالای ۶۰ هزار دلار فروخته شود.

رانت و بازار خاکستری
وقتی تعرفه ‌ها غیرواقعی و پیچیده می ‌شوند، فضا برای دلالی، رانت و واردات غیر رسمی فراهم می ‌شود. تجربه دهه ۹۰ نشان داد که با هر ممنوعیت یا تعرفه سنگین، مسیرهای خاصی برای واردات شکل می ‌گیرد.

بی‌اعتمادی عمومی
یکی از مهم ‌ترین آسیب‌ های تعرفه ‌های بالا از بین رفتن اعتماد مردم به نیت سیاست ‌گذار است. افکار عمومی معتقد است که دولت نه برای حمایت از تولید بلکه برای پر کردن خزانه یا حفظ انحصار تصمیم می‌گیرد.

تحلیل تعرفه ‌های جدید ۱۴۰۴؛ گامی به ‌سوی تعادل یا تکرار گذشته؟
تعرفه‌ های جدید واردات خودرو در ایران نخستین تلاش منسجم برای طبقه ‌بندی علمی ‌تر بازار است. با این حال کارشناسان معتقدند هنوز در مرحله‌ی آزمون و خطا قرار دارد.

نکات مثبت
پلکانی بودن تعرفه‌ها:  برای اولین‌بار، تعرفه‌ها بر اساس حجم موتور و ارزش خودرو طبقه ‌بندی شدند، نه صرفاً کشور مبدا.

تشویق خودروهای اقتصادی:  خودروهای کم ‌مصرف و زیر ۱۵۰۰ سی‌سی با تعرفه پایین‌ تر، امکان رقابت بیشتری دارند.

کنترل واردات لوکس: تعرفه بالا برای خودروهای گران ‌قیمت، تقاضای تجمل‌ گرایانه را مهار می ‌کند.

نکات منفی
نبود سیاست مشخص برای خودروهای برقی:  در حالی که کشورهای جهان برای خودروهای برقی مشوق ‌های مالیاتی می ‌دهند، در ایران هنوز تعرفه واردات این خودروها شفاف نیست.

عدم ثبات مقررات:  سرمایه‌ گذاران خارجی بارها گلایه کرده ‌اند که قوانین واردات و تعرفه در ایران ثبات ندارد و مدام تغییر می ‌کند.

فاصله زیاد با واقعیت اقتصادی:  حتی با تعرفه ۱۵ درصدی، خودروهای اقتصادی وارداتی برای بخش بزرگی از مردم ایران هنوز دست‌ نیافتنی هستند.

در نتیجه، می ‌توان گفت سیاست جدید گامی به جلوست اما نه جهشی بزرگ؛ حرکتی تدریجی در مسیری پرپیچ ‌و خم.

آینده سیاست تعرفه‌ ای؛ از دیوار محافظتی تا پل رقابتی
اقتصاد ایران دیگر نمی‌تواند تا ابد پشت دیوار تعرفه پنهان بماند. همان‌طور که دکتر نیلی، اقتصاد دان ایرانی، گفته است:

«هیچ صنعتی بدون رقابت، بالغ نمی‌شود؛ تعرفه باید مدرسه رقابت باشد، نه زندان آن.»

برای رسیدن به این نقطه، سیاست‌ گذار باید نگاه خود را از «تعرفه برای محدودیت» به «تعرفه برای توسعه» تغییر دهد.

در همین راستا نیز پیشنهاداتی مطرح است که مرور آن ها خالی ار لطف نخواهد بود:

تعرفه هوشمند به‌ جای تعرفه ثابت:
نرخ تعرفه باید متغیر و وابسته به شاخص‌ هایی مانند میزان ساخت داخل، فناوری، مصرف سوخت و آلایندگی باشد. مثلاً خودروی کم‌ مصرف یا برقی تعرفه کمتری بپردازد

کاهش تدریجی تعرفه همراه با ارتقای داخلی:
در بازه پنج‌ساله، می ‌توان با کاهش پلکانی تعرفه، تولید کنندگان داخلی را وادار به بهبود کیفیت کرد. این همان الگویی است که کره‌ جنوبی در دهه ۸۰ اجرا کرد.

حمایت از واردات خودروهای برقی:
برای تحقق اهداف زیست ‌محیطی و کاهش وابستگی به سوخت ‌های فسیلی، خودروهای برقی باید از معافیت کامل یا تعرفه نزدیک به صفر برخوردار شوند.

شفافیت در فرآیند واردات:
سامانه‌ های شفاف گمرکی و اعلام عمومی مجوزها می‌ تواند از ایجاد رانت جلوگیری کند و اعتماد عمومی را افزایش دهد.

اختصاص بخشی از درآمد تعرفه به تحقیق و توسعه:
درآمد حاصل از تعرفه ‌ها می ‌تواند به صندوقی برای نوسازی فناوری خودروسازان داخلی اختصاص یابد تا حمایت به جای حفظ انحصار، به رشد فناوری منجر شود.

سخن پایانی: تعرفه، آینه‌ سیاست صنعتی ایران
تعرفه واردات خودرو، فراتر از عدد و درصد، نشان می ‌دهد دولت‌ ها چگونه به رابطه میان مردم، تولید و عدالت نگاه می ‌کنند. در کشوری که صنعت خودرو هنوز میان وابستگی و خودکفایی سرگردان است تعرفه نه یک ابزار ساده اقتصادی بلکه آزمونی برای صداقت سیاست ‌گذار است. اگر هدف رشد واقعی صنعت و رفاه مردم باشد،تعرفه باید ابزاری گذرا باشد. پلی میان وابستگی و رقابت. اما اگر هدف فقط بستن درها و جمع ‌آوری درآمد باشد این سیاست دیر یا زود فرومی ‌پاشد. تعرفه بالا شاید صنعت را برای مدتی زنده نگه دارد اما نمی‌ تواند اعتماد را بازگرداند و در اقتصادی مثل ایران، اعتماد همان ارزی است که از همه کمیاب‌ تر است.

تعرفه در ذات خود بد نیست. مشکل آنجاست که در ایران این ابزار به هدف تبدیل شده است. در حالی که فلسفه اصلی تعرفه، ایجاد فرصت برای رشد رقابتی است، در عمل تبدیل به سپری دائمی شده که نه‌ تنها از صنعت محافظت نکرده بلکه آن را از مواجهه با واقعیت جهانی دور کرده است.

اگر تعرفه واردات خودرو در ایران به‌درستی بازطراحی شود یعنی هوشمند، شفاف و زمان ‌دار باشد می‌ تواند از تهدید به فرصت تبدیل شود. سیاستی که هم به مصرف‌ کننده احترام بگذارد، هم تولید کننده را به رقابت وادارد و هم اقتصاد را از قفس انحصار بیرون بکشد.

به پیج اینستاگرامی «آخرین خودرو» بپیوندید
instagram.com/akharinkhodro.ir