نقش رقیه؛ همسر مسلم (ع) در کربلا

مهرخانه/ شايد بتوان از همسر او، رقيه، دختر امام علي عليه‌السلام، به عنوان يکي از زناني که در کربلا نقش‌آفريني کردند، نام برد؛ اگرچه در منابع تاريخي به طور مستقيم از ايشان نام برده نشده است، اما چندين مورد قرينه صريح وجود دارد که نشان مي‌دهد رقيه در کربلا حاضر بود. با شروع ماه محرم؛ ماه اندوه و عزاي حسيني، به‌منظور شناخت بهتر واقعيت‌هاي موجود اين حادثه غم‌بار و عظيم، جهت بررسي اتفاقات، افراد و وقايعي که در اين ايام نقل محافل مذهبي و ديني است، سلسله‌بحث‌هايي را از منظر زنان و خانواده و در موضوعات گوناگون با حجت‌الاسلام حميد احمدي‌جلفايي؛ دانش‌آموخته فقه و اصول و نويسنده کتاب‌هاي «صحيفه فاطميه»، «حجاب برتر» و مدير پژوهش «موسوعه حجاب و عفت» داشته ايمتا صحت و سقم تاريخ شفاهي مرسوم را دريافته و اين واقعه عظيم را واقعي‌تر و به دور از بدعت‌ها و جانب‌داري‌ها، درک کنيم. حجت‌الاسلام حميد احمدي‌جلفايي، درخصوص خانواده حضرت مسلم‌ عليه‌السلام گفت: يکي از معروف‌ترين خانواده‌هايي که به صورت خانوادگي و با تعداد زيادي در کربلا حاضر بودند، خانواده حضرت عقيل عليه‌السلام است و حضرت مسلم عليه‌السلام، برادران و برادرزاده او در کربلا نقش مهمي داشتند؛ به‌طوري‌که امام حسين عليه‌السلام و يا بعد از آن، امام سجاد عليه‌السلام، از حضور اين خاندان در کربلا به صورت ويژه قدرداني کردند. در رأس اين خاندان کسي که نزد امام حسين عليه‌السلام از همه مقرب‌تر و پيک امام به کوفه نيز بود، حضرت مسلم‌بن‌عقيل عليه‌السلام است که مظلومانه در کوفه به شهادت رسيد. حداقل چهار پسر حضرت عقيل عليه‌السلام در کربلا حاضر بودند او با بيان اين‌که بنابر گزارش‌هاي تاريخي، حداقل چهار پسر حضرت عقيل، برادر امام علي عليه‌السلام، در کربلا حاضر بودند، خاطرنشان کرد: علاوه بر حضرت مسلم عليه‌السلام، سه برادر ايشان نيز حضور داشتند؛ به نام‌هاي جعفربن عقيل، عبدالله بن عقيل که به او عبدالله اکبر مي‌گويند؛ چراکه يکي از پسران حضرت مسلم که در کربلا حاضر بود نيز به همين نام بود؛ ديگري عبدالرحمن بن عقيل؛ که شهادت يا عدم شهادت هر يک از آن‌ها دقيق مشخص نيست. همچنين يک پسر برادر ايشان به نام محمد بن ابي سعيد نيز در کربلا حاضر بود. اولين کساني که در برابر رفع امان امام حسين (ع) جملات تکان‌دهنده‌اي به زبان آوردند، خاندان عقيل بودند اين پژوهشگر تاريخ ادامه داد: گزارش‌ها نشان مي‌دهند که اين خاندان، ادب و احترام ويژه‌اي براي خاندان امامت و اهل بيت عليهم‌السلام قايل بودند؛ به‌طوري‌که زماني که خبر شهادت حضرت مسلم عليه‌السلام رسيد و امام حسين عليه‌السلام بيعت خود را برداشتند، اولين کساني که در برابر رفع امان امام عليه‌السلام لب به اعتراض گشودند و با غيرت تمام ايشان را تنها نگذاشتند و جملات تکان‌دهنده‌اي را به زبان آوردند، برادران و فرزندان حضرت مسلم عليه‌السلام بودند. رقيه؛ خواهر امام حسين (ع)؛ همسر مسلم (ع) احمدي‌جلفايي با تأکيد بر اين‌که در اين ميان نقش حضرت مسلم عليه‌السلام بيشتر و پررنگ‌تر از سايرين بوده است، افزود: از طرفي رقيه، خواهر امام حسين عليه‌اسلام و دختر امام علي عليه‌السلام، همسر مسلم عليه‌السلام بود. امام حسين عليه‌اسلام نيز در جواب نامه کوفيان، مسلم را به عنوان مطمئن‌ترين شخص از اهل خود معرفي مي‌کند و عبارت «ثقتي» را در مورد او به کار مي‌برد. اتفاقي که در مورد کمتر شهيدي در واقعه عاشورا رخ داده است او با بيان اين‌که امام حسين عليه‌السلام، علاقه شديدي به مسلم داشتند، اظهار داشت: وقتي خبر شهادت او به امام حسين عليه‌اسلام رسيد، ايشان اشک ريختند و چندين بار انا لله و إنا اليه راجعون گفتند؛ اتفاقي که در مورد کمتر شهيدي در واقعه عاشورا رخ داده است، و سپس فرمودند: “خدا مسلم را رحمت کند، او به سوي خدا و بهشت و رضوان او رفت و وظيفه‌اش را درست انجام داد و وظيفه ما هنوز برجا مانده است.” اين نشان مي‌دهد که مسلم در امتحان خود به نحو اتم و اکمل، سربلند بيرون آمده است. کل خانواده حضرت مسلم (ع)، همراه امام حسين (ع) در کربلا حاضر بودند اين استاد حوزه درخصوص خانواده حضرت مسلم عليه‌السلام و همسر و فرزندان او گفت: از قراين تاريخي اين‌طور به دست مي‌آيد که کل خانواده حضرت مسلم عليه‌السلام در کربلا و همراه امام حسين عليه‌السلام حاضر بودند. شايد بتوان از همسر او، رقيه، دختر امام علي عليه‌السلام، به عنوان يکي از زناني که در کربلا نقش‌آفريني کردند، نام برد؛ اگرچه در منابع تاريخي به طور مستقيم از ايشان نام برده نشده است، اما چندين مورد قرينه صريح وجود دارد که نشان مي‌دهد رقيه در کربلا حاضر بود. حتي بنابر برخي نقل‌ها از افرادي که در گذشته قبر را ديدند و سنگ قبر را مشاهده کرده‌اند، قبري که امروزه منتسب به حضرت رقيه بنت الحسين عليه‌السلام در شام است، متعلق به رقيه دختر امام علي عليه‌السلام است. قراين تاريخي موجود بر حضور رقيه؛ همسر مسلم (ع) در واقعه عاشورا او در ادامه به قراين موجود اشاره کرد و ادامه داد: در امالي شيخ صدوق آمده است: دو نوجوان از اسراي کربلا بودند که اسير ابن‌زياد شده و از زندان مي‌گريزند و باز هم دستگير شده و به طرز فجيعي در کنار آب به طرز مظلومانه سربريده شده و به شهادت مي‌رسند. اين قضيه مشهوري است و شايد همه منابع به صورت جسته و گريخته به آن اشاره کرده‌اند، اما در برخي منابع مثل امالي صدوق، اين دو نوجوان را فرزندان مسلم مي‌دانند، ولي طبري و بيشتر مورخين اين دو نوجوان را فرزندان عبدالله بن جعفر مي‌دانند. نکته اين است که اگر ما نقل صدوق را بپذيريم، بعيد است که مادر اين دو نوجوان، حضرت رقيه، همراه ايشان نباشد؛ زيرا معمولاً نوجواناني که در کربلا بودند، مادرشان همراه‌شان بوده است. هيچ‌يک از خواهران امام حسين (ع) ايشان را در کربلا تنها نگذاشتند احمدي‌جلفايي با اشاره به قرينه دوم گفت: هيچ‌يک از خواهران امام حسين عليه‌السلام، ايشان را در کربلا تنها نگذاشتند. حتي حضرت زينب سلام‌الله‌عليها نيز که به دلايلي همسرشان با ايشان همراه نبود، امام حسين عليه‌السلام را تنها نگذاشتند؛ لذا بعيد است که همه خواهران امام حسين عليه‌السلام در کنار ايشان باشند و حضرت رقيه عليهاالسلام در کنارشان نبوده باشد. چهار زني که امام حسين (ع) از آن‌ها براي ساماندهي خيمه‌ها و اطفال استمداد طلبيدند اين پژوهشگر تاريح با بيان اين‌که سومين قرينه واقعه‌اي است که خوارزمي در کتاب مناقب ذکر مي‌کند، ادامه داد: در اين کتاب آمده است که در شبي که به شب امان معروف است و امام و بيعت خود را از اصحاب برداشتند، شروع به ساماندهي سپاه کردند و در اين بين از چهارشخص براي ساماندهي خيمه‌ها و اطفال و… استمداد طلبيدند. خوارزمي و لهوف و برخي منابع ديگر، اين اشخاص را “يا زينب”، “يا ام‌کلثوم”، “يا فاطمه”، “يا رباب” ذکر کرده‌اند؛ ايشان زناني بودند که در کربلا کمک امام حسين عليه‌اسلام بودند. او افزود: در يکي از نسخه‌هاي لهوف به اين چهار شخص، اسم “يا رقيه” هم افزوده شده است؛ اين رقيه به احتمال قوي، خواهر امام حسين عليه‌اسلام بود؛ زيرا همه افرادي که از ايشان ياري طلبيده شده است، افراد بزرگسال بودند و ياري‌طلبيدن از رقيه‌اي که دختر خردسال امام حسين عليه‌اسلام باشد، بسيار بعيد به نظر مي‌رسد. احمدي‌جلفايي به قرينه چهارم اشاره کرد و گفت: قرينه ديگر آنست که در برخي از منابع ديگر تاريخي اولين شهيدي که در کربلا به شهادت رسيده است را عبدالله بن مسلم ذکر کرده‌اند؛ البته برخي نيز عبدالله را فرزند امام دوم دانسته‌اند که بعد از حضرت علي اکبر عليه‌السلام به شهادت رسيده است، اما منابعي که از عبدالله نام برده‌اند، مادر او را رقيه‌اي دانسته‌اند که در کربلا حاضر بوده است؛ بعضي به صراحت بر دختر امام علي عليه‌السلام بودن او اشاره دارند و برخي مانند منبع نسب قريش، صفحه ۵، اسم مادر عبدالله فرزند مسلم را رقيه‌الکبري ناميده‌اند، شايد اين عنوان براي اشتباه‌نشدن او با دختر امام حسين عليه‌السلام بوده و يا شايد امام علي عليه‌السلام دختران ديگري با نام رقيه داشتند که براي تمايز قايل‌شدن ميان آن‌ها، او را با اين نام مي‌خواندند. اين استاد حوزه با بيان اين‌که در برخي منابع، نام همسر مسلم را رقيه بنت محمد بن سعيد بن عقيل ذکر کرده‌اند که اين گفته به طور قطع اشتباه است، اظهار داشت: اگر اين طور باشد، همسر حضرت مسلم بايد دختر برادر خودش باشد و اين امکان ندارد و نشان‌دهنده آن است که در اين ثبت، اشتباهي رخ داده است. همچنين قرينه آخر همان مطلبي است که در مورد قبر منتسب به حضرت رقيه دختر امام حسين عليه‌السلام گفته شد؛ عده‌اي که سنگ قبر را ديده‌اند گفته‌اند آن قبر، قبر رقيه دختر امام علي عليه‌السلام است. از جمله در کتاب نور الابصار که در قرن ۱۳ نوشته شده است، تصريح بر اين نکته شده است که اين قبر رقيه همسر جناب مسلم است. نقش رقيه؛ همسر مسلم (ع) در کربلا او با بيان اين‌که به نقش رقيه در کربلا مانند ساير زنان حاضر، خيلي پرداخته نشده است، اما خواننده متدبر با تفکر در احوال و از قراين قضيه و شواهد موجود بايد به نقش زنان در اين قضيه پي ببرد، اظهار داشت: مهم‌ترين نقشي که حضرت رقيه سلام‌الله‌عليها در کربلا داشتند اين بود که فرزندان رشيدي را تربيت کردند که همگي در کربلا حضور داشتند و امام حسين عليه‌اسلام را تنها نگذاشتند. در کتاب کامل‌الزيارات ذکر شده است که امام سجاد عليه‌السلام هميشه به فرزندان مسلم و نوادگان او توجه ويژه داشتند. وقتي که پرسيده شد چرا نسبت به سايرين اين توجه را ندارند، فرمودند: من حضور آن‌ها را در کنار امام حسين عليه‌السلام به ياد مي‌آورم و دلم مي‌سوزد که چه مظلومانه در کنار ايشان به شهادت رسيدند. «السلام علي قتيل ابن القتيل عبدالله به مسلم بن عقيل»/ شهادت جانسوز پسر مسلم نويسنده کتاب صحيفه فاطميه درخصوص فرزندان حضرت مسلم عليه‌السلام گفت: از فرزندان حضرت مسلم عليه‌السلام تنها کسي که نامش در زيارت ناحيه مقدسه و زيارت رجبيه آمده است، عبدالله بن مسلم است: “السلام علي قتيل ابن القتيل عبدالله به مسلم بن عقيل”. بعضي منابع، او را اولين شهيد کربلا دانسته‌اند و برخي نيز گفته‌اند بعد از علي اکبر عليه‌السلام، دومين شهيد بوده است. حتي زماني که امام حسين عليه‌اسلام بيعت خود را از يارانشان برداشتند، يکي از کساني که به حرف آمد و سخناني ايراد کرد همه را تکان داد، او بود که گفت: “من جانم را فداي تو مي‌کنم، اي حسين!، خون‌ام را به پاي تو مي‌ريزم، ولي از غيرت و حميت خود دست برنمي‌دارم!” اين جوان در ۲۶ سالگي شهيد شد و شهادت جانسوزي نيز داشت؛ زماني که دستش را بر پيشاني گذاشته بود، تيري آمد و دست او را به پيشاني دوخت و تير دوم هم به قلب او فرود آمد. شهادت هر ۷ فرزند مسلم (ع) در رکاب امام حسين (ع) احمدي‌جلفايي ادامه داد: فرزندان ديگر حضرت مسلم عليه‌اسلام، ابراهيم، محمد، عبدالرحمن، عبيدالله، ابوعبدالله و علي بودند. ازآن‌جايي‌که تمام کساني که در رکاب امام حسين عليه‌السلام بودند تا پاي جان ايستادند و دفاع کردند و به شهادت رسيدند، به نظر مي‌رسد که هر ۷ فرزند مسلم نيز در کربلا به شهادت رسيده باشند. او درخصوص دو طفلان مسلم اذعان داشت: در مورد ماجراي دو طفلان حضرت مسلم اختلاف شديدي وجود دارد و تنها نقلي که به اين ماجرا اشاره دارد، نقل ضعيفي از امالي شيخ صدوق است و در ساير منابع، اين دو طفل را فرزندان عبدالله بن جعفر دانسته‌اند. اين ماجرا با ماجراي دلجويي پيامبر از دختران جعفر تداخل يافته است اين پژوهشگر تاريخ در ادامه درخصوص نقل شهادت حضرت مسلم عليه السلام و رفتار امام حسين عليه‌اسلام با دختر او گفت: برخي از وقايع نقل‌شده در روضه‌ها در خصوص حادثه عاشورا، نه تنها سند ضعيف، که حتي سند ندارند و بيشتر در کتاب‌هايي که منتسب به ۱۵۰- ۱۰۰ سال گذشته است، وجود دارد و يا در سروده‌هاي شاعران به صورت زبان حال بيان شده و در ميان مردم گسترش يافته است. از جمله اين وقايع، جريان مربوط به دختران حضرت مسلم است؛ اين‌که امام حسين عليه‌اسلام بعد از شهادت مسلم عليه‌اسلام، دختران او را صدا کردند و تسلي دادند و مراسم سوگي برگزارشد؛ اين قضيه سندي ندارد. احمدي‌جلفايي افزود: برخي منابع متأخر مانند مرحوم آشتياني و سايرين، بدون سند اين ماجرا را ذکر کرده‌اند، ولي قبل از صد سال گذشته اين قضيه سابقه‌اي نداشته است. به احتمال قوي اين قضيه با قضيه ملاطفت پيغمبر اکرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و دلجويي ايشان از دختران حضرت جعفر تداخل يافته و شايد اولين گويندگان اين مطلب دچار سهو و خطا شده‌اند. طوعه؛ زني که در ماجراي حضرت مسلم (ع) سنگ تمام گذاشت او با اشاره به شخصيتي تاريخي و مهم در جريان زندگي حضرت مسلم عليه‌السلام، اظهار داشت: نکته مهم ديگر در ماجراي حضرت مسلم عليه‌السلام که تاريخ کمتر به آن پرداخته است، حضور زني با ايمان و فداکار به نام طوعه است؛ زني که گفته شده است در ابتدا کنيز اشعث بن قيس بوده، ولي چون از او فرزنددار شد، اشعث او را آزاد کرد. طوعه در ماجراي حضرت مسلم عليه‌السلام سنگ تمام گذاشت و تنها کسي که از حضرت دلجويي کرد و در شرايطي که همه شهر بر عليه مسلم بود، او را به خانه‌ خود دعوت کرد و پناه داد، طوعه بود. با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد