زشت و زیبای ازدواج های فامیلی

ايران/ متخصصان علم ژنتيک معتقدند با جلوگيري از ازدواج‏هاي فاميلي مي‌توان از بروز بيش از 50 درصد معلوليت‏ها پيشگيري کرد. از طرفي اين نوع ازدواج در بين جوامع شرقي بويژه خاورميانه، جنوب و جنوب شرقي آسيا رواج دارد. اين موضوع به چالشي اجتماعي در برخي از اين کشورها بدل شده است. آيا مختصات اجتماعي کشور ما اجازه مهار موج ازدواج هاي فاميلي را مي‏دهد؟ براي پاسخ به اين سؤالات جامعه شناختي گفت‌و‌گويي با حسين عبدالملکي جامعه‌شناس انجام داده‌ايم به اين اميد که از گذر انديشه جمعي به پاسخي روشن براي اين چالش دست يابيم. با وجود هشدارهاي پزشکي هنوز گرايش به ازدواج فاميلي در جامعه ما بالاست. علت چيست؟ ازدواج فاميلي در بستري از روابط اجتماعي و در قالبي شکل يافته و با برخي ويژگي‏هاي فرهنگي به آن معنا بخشيده مي‏شود. بنابراين، براي درک چند و چون ازدواج فاميلي در ايران و نيز چرايي ازدياد آن، بايد به مداقه در عرصه روابط اجتماعي موجود در کشور و ملاحظات اجتماعي مربوط به آن، به‏عنوان بستر شکل دهنده و به ابعاد و ويژگي‏هاي فرهنگي که به آن معنا مي‏بخشند، بپردازيم. به طورکلي الگوهاي مختلفي در نحوه گزينش همسر در جوامع گوناگون وجود دارد. ازدواج فاميلي يا خويشاوندي گونه‏اي ديرپا از ازدواج است که آن را ذيل الگوي درون همسري (انتخاب همسر از درون گروه، قشر يا منطقه جغرافيايي خاص) طبقه‌بندي مي‏کنند. اين نوع ازدواج به‏سبب محدوديت در ارتباطات و کوچک بودن شبکه‏هاي اجتماعي، قدرت شبکه‏هاي خويشاوندي، حفظ محدوده خانوادگي و قبيله‏اي، کسب حمايت اجتماعي طايفه و قبيله، برخي ملاحظات اقتصادي مانند حفظ مال و اموال موروثي، حفظ سرمايه وکسب و پيشه پدري و همچنين برخي ملاحظات فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي ديگر که از جامعه‏اي تا جامعه ديگر متفاوت است، درگذشته رواج داشته است که با ايجاد تغييرات اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي، افزايش ارتباطات، گسترش مناسبات اجتماعي، تنوع‌يابي علايق و نگرش‏ها بتدريج از رواج آن –البته با شدت و ضعف‏هاي متفاوت- کاسته شده است. اما مسأله اينجاست که با وجود تغييرات فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي هنوز هم ازدواج فاميلي سهم مهمي در نوع همسرگزيني در جامعه ايراني دارد که البته اين امر تا حدي در کشورهاي منطقه خاورميانه، جنوب و جنوب شرقي آسيا ديده مي‏شود. يکي از مؤلفه هاي مهم در اين زمينه شبکه‏هاي خويشاوندي است. از ديرباز شبکه خويشاوندي نقش مهمي را در کليت زندگي هر يک از افراد جامعه بازي مي‏کرد که در جامعه ما با وجود تغييرات اجتماعي و فرهنگي فراوان و تسريع روزافزون آنها به‏علت شکل‏ نگرفتن ساخت‏هاي قدرتمند جايگزين، هنوز هم جايگاه شبکه‏هاي خويشاوندي در بسياري موارد و آن هم بيشتر در شهرهاي کوچک و روستاها حفظ شده است که خود در حفظ جايگاه الگوي ازدواج فاميلي نقش مهمي را ايفا مي‏کند. از سوي ديگر، با توجه به جايگاه مهم شبکه خويشاوندي در مناسبات اجتماعي بويژه در شهرهاي کوچک و روستاها طبعاً ازدواج فاميلي امکان جلب حمايت اجتماعي خويشاوندان را نيز به همراه دارد. همچنين، فراواني قابل توجه الگوي ازدواج فاميلي مي‏تواند ناشي از پايين بودن اعتماد اجتماعي به‏عنوان يکي از مهم‏ترين مؤلفه‏هاي سرمايه اجتماعي در جامعه باشد، چنانکه فرد در گزينش همسر به‏علت اعتماد بيشتر به نزديکان از يک‏سو و پايين بودن اعتماد اجتماعي به ساير افرادي که در دايره همسرگزيني وي قرار مي‏گيرند به ازدواج فاميلي يا خويشاوندي روي مي‏آورد. در اين ميان، ملاحظات و مقوله‌هايي چون استحکام روابط خانوادگي، تقليل مشکلات و همنوايي در تشريفات و مقدمات ازدواج در بين دو خانواده –که وجود مشکلات اقتصادي و نيز بيکاري يا درآمد پايين برخي جوانان و هزينه‏هاي سرسام‏آور ازدواج نقش اين عامل را برجسته مي‏سازد- استحکام بيشتر زندگي به‏دليل وجود روابط اجتماعي چند وجهي، مکانيزم‏هاي حمايتي و همگوني‏هاي ارزشي-فرهنگي و کاهش امکان طلاق از جمله عواملي است که مي‏تواند در گزينش الگوي ازدواج فاميلي بسيار مؤثر باشد. البته ملاحظات و ويژگي‏هاي فرهنگي نيز در بالا بودن درصد ازدواج فاميلي در کشور نقش دارند.