بانویی که سال ها تنها عضو ایرانی آکادمی دانشمندان جوان جهان بود

شهربانو/ گپ‌و‌گفتي با دانشمند مشهدي، مريم مقدم متين که 4 سال، تنها عضو ايراني آکادمي دانشمندان جوان جهان بوده است
وقتي ترکيب «زنان دانشمند ايران» را در گوگل جست‌وجو مي‌کنيم، با چند چهره نا‌آشنا روبه‌رو مي‌شويم، زناني که همگي مهاجرت کرده‌‌اند. نويسنده مطلب بيش از آنکه به توانمندي آن زنان اشاره کند تلاش کرده است مهاجرت اين چهره‌هاي نخبه به ديگر قاره‌ها را به رخ بکشد. گشت‌و‌گذار در وب هم هيچ نتيجه‌اي ندارد. کليدواژه «زنان دانشمند مشهد» هم انگار خيلي وقت است به‌روز نشده است. تعجبي ندارد. انگار ذائقه همه ما اين روزها به شنيدن خبرهاي بد و ناگوار عادت کرده است، به گونه‌اي که حتي رسانه‌هاي داخلي و تأثير‌گذار نيز عمده مطالبشان با نااميدي و هيزم ريختن به آتش دعواهاي سياسي گره خورده است. همه اين‌ها باعث مي‌شود عجيب باشد وقتي مي‌شنويم در همين مشهد بانوي دانشمندي مشغول فعاليت است که بسياري از پيشنهادهاي رنگارنگ از دل نصف‌النهار مبدأ (گرينويچ) را رد کرده است.دکتر مريم مقدم متين که صاحب ده‌ها اختراع بين‌المللي است، 4 سال تنها عضو ايراني آکادمي دانشمندان جوان جهان بوده و سال‌هاست در دانشگاه فردوسي مشهد در حوزه سلول‌هاي سرطاني کار مي‌کند. او مي‌خواهد به درمان هدفمند سلول‌هاي سرطاني کمک کند . اين روش مي‌تواند نقش عمده‌اي در بهبود زندگي و افزايش عمر بيماران مبتلا به سرطان داشته باشد. 

بيشتر از بازي با عروسک به مطالعه علاقه داشتم
ورود افراد غيرمتخصص به آزمايشگاه کشت سلول دانشگاه فردوسي مشهد ممنوع است. دکتر مريم مقدم متين در حاشيه اصرار ما براي گرفتن گفت‌و‌گو و تصويربرداري، باز هم تدريس مجازي به دانشجويان را در اولويت قرار مي‌دهد اما قبل از مصاحبه، زمان موردنظرمان را هم مي‌پرسد. دقيق است و ثانيه و ساعت برايش اهميت ويژه‌اي دارد. با هماهنگي‌هاي صورت‌گرفته، مي‌توانيم ساعتي در يکي از تخصصي‌ترين مراکز علمي کشور با او به گفت‌وگو بنشينيم. بانوي دانشمند جواني که مادرانگي، تدريس و علاقه به علم همه زندگي اش را فرا گرفته است. «سال 1351 در مشهد مقدس متولد شدم و سال 1372 ازدواج کردم. دخترم سال 77 و زماني که دانشجوي دکترا بودم متولد شد و هم‌اکنون دانشجوي مهندسي برق دانشگاه فردوسي مشهد است. پسرم سال 86 زماني که به عنوان عضو هيئت علمي و مدير گروه زيست‌شناسي مشغول خدمت بودم متولد شد. با همسرم همکار هستم و پدرم آموزش و پرورشي بود و فرهنگ علم‌دوستي از همان کودکي در خانواده ما وجود داشت.» کودکي اين دانشمند جوان برعکس بسياري از دختران که بين عروسک‌هاي رنگي و پارچه‌اي مي‌چرخد، در ميان آزمايش و کنجکاوي طي شده است. او درباره علاقه‌مندي‌اش به کشف و اختراع مي‌گويد: از وقتي به يادم دارم، حداقل در رويا در حال آزمايش بوده‌ام. خواندن کتاب‌هاي علمي هم يکي از سرگرمي‌هاي آن دوران بود. اگرچه آن زمان چشم‌انداز وسيعي درباره آينده نداشتم، سرم به همان سوالات دوران کودکي بند بود.

---

بازار

---

خيلي‌ها مي‌خواستند من پزشک شوم
بانو مقدم متين خيلي زود مسير زندگي‌اش را پيدا مي‌کند و مقابل همه کساني که از او مي‌خواهند در رشته پزشکي ادامه تحصيل دهد مي‌ايستد. به دنبال علاقه‌اش مي‌رود و رشته زيست‌شناسي را ادامه مي‌‌دهد. در حالي که اواخر دهه 60 دانشگاه فردوسي مشهد هنوز شرايط خوبي براي ادامه تحصيل در اين رشته ندارد، او پيش‌گام تغيير و تحول در اين رشته در شرق کشور مي‌شود. «خيلي‌ها مي‌خواستند من پزشک شوم به‌ويژه دبيرانم در دبيرستان. به‌هرحال، با اينکه آن زمان هنوز رشته زيست تا اين اندازه در کشور پيشرفت نداشت، نتوانستم پا روي دلم بگذارم، و با احترام به همه کساني که فکر مي‌کردند بايد به جمع پزشکان کشور اضافه شوم، جواب رد دادم و در سال 1373 با کسب رتبه اول در رشته زيست‌شناسي دانش‌آموخته شدم. تحصيلات کارشناسي ارشد و دکترا را به‌ترتيب در رشته‌هاي ژنتيک سرطان و بيولوژي مولکولي در دانشگاه شفيلد انگلستان به اتمام رساندم و پس از انجام 2 دوره پسادکترا، در سال 1383 به ايران برگشتم و از اسفند 1383 به عنوان عضو هيئت علمي در دانشگاه فردوسي مشهد مشغول به کار شدم. به کمک همسرم، دکتر بهرامي، رشته زيست‌شناسي ‌سلولي مولکولي را در مقاطع کارشناسي، کارشناسي ارشد و دکترا در دانشگاه فردوسي ايجاد کرديم. هم‌اکنون دانشجويان زيادي هستند که توانسته‌اند در اين مسير موفق شوند. ما با سختي بسيار زياد، دستگاه‌ها و تجهيزات لازم را خريداري کرديم و آزمايشگاه کشت سلول و بيولوژي مولکولي و همينطور پژوهشکده زيست فناوري را با کمک‌هايي که از دانشگاه، طرح‌هاي برون‌دانشگاهي و ستاد توسعه زيست فناوري معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري گرفتيم، تجهيز کرديم.» رابطه علمي اين بانوي دانشمند با ديگر دانشگاه‌هاي جهان هم‌چنان برقرار است و تلاش مي‌کند آخرين دستاوردهاي علمي در رشته زيست‌شناسي را به دانشجويان هديه دهد.

با فرهنگ‌سازي، 30 درصد از سرطان‌ها قابل پيش‌گيري هستند
دکتر مقدم متين چندين سال است مشغول پژوهش در سلول‌هاي بنيادي و هم‌چنين مطالعات تشخيصي و درماني در زمينه سرطان و سلول‌هاي سرطاني است. کار اصلي او بر پژوهش در زمينه درمان موثرتر سرطان استوار است، هرچند معتقد است پيش‌گيري از درمان مهم‌تر است و با فرهنگ‌سازي مي‌شود 30 درصد از سرطان‌ها را کاهش داد. پژوهش در زمينه درمان هدفمند سرطان با کمک همکاران گروه شيمي دانشگاه فردوسي مشهد در حال انجام است. در اين روش مي‌توان از ترکيبي از روش‌ها و يا داروهاي شيمي درماني استفاده کرد، اما به گونه‌اي طراحي مي‌شود که با استفاده از حامل‌هاي مناسب و مهندسي سطح آن‌ها با ليگاندهاي اختصاصي ، داروها به صورت هوشمند فقط در سلول‌هاي سرطاني آزاد شوند. همکاري در تأسيس شرکت سهامي خاص شکوفا ژن برنا، راه‌اندازي حيوان‌خانه بخش سلولي مولکولي دانشگاه فردوسي مشهد و دبيري علمي چندين دوره همايش بين‌المللي سلول‌هاي بنيادي و پزشکي بازساختي از جمله فعاليت‌هاي اوست. هم‌چنين در سال 97 به عنوان پژوهشگر برتر دانشگاه فردوسي مشهد و به عنوان فناور برتر در دومين جشنواره علمي رضوي انتخاب شد. اين بانوي فرهيخته در سال 95 عنوان يکي از 13 استاد برتر کشور را کسب کرد و در سال‌هاي 2011 تا 2014 تنها عضو ايراني آکادمي دانشمندان جوان جهان بوده است. مي‌گويد: «فرايند فراوري سرم جنيني گاو با هدف حذف وزيکول‌هاي خارج سلولي در مقياس وسيع در شرايط استريل»، «بيوفيلم مشتق از ماتريکس خارج سلولي غني از کلاژن»، توليد کيت «القاي تمايززدايي سلولي با کمک ريزمولکول‌ها»، توليد «اسپرم ماکيان از سلول‌هاي بنيادي ژرمي در آزمايشگاه»، تهيه «داربست زيستي مشتق‌شده از ماتريکس خارج سلولي غضروف مفصلي گاو با استفاده از فرايند سلول‌زدايي» و «سنتز و شناسايي هيبريد آلي - معدني ژلاتين - سيلوکسان - هيدروکسي‌آپاتيت» از جمله ثبت اختراعاتي بوده است که در اين سال‌ها بنده نيز در آن‌ها سهيم بوده‌ام.

با اپيدمي سرطان مخالفم اما وضعيت کنوني هشداردهنده است
او با اپيدمي شدن سرطان بين افراد جامعه موافق نيست و بسياري از شايعات را برگرفته از تحليل‌هاي غيرعلمي مي‌داند. معتقد است اين تصور به دليل افزايش طول عمر در ايران و همچنين پيشرفت در روش‌هاي غربالگري و تشخيصي سرطان مي‌باشد اما درباره وضعيت موجود هشدار مي‌دهد. با توجه به سال‌ها پژوهش در زمينه سرطان براي کمک به غربالگري، شناسايي و درمان مي‌گويد: عادات بد غذايي بسيار در اين مسئله تأثيرگذار است. ما هنوز نتوانسته‌ايم به عنوان يکي از عوامل تأثيرگذار در سرطان، از جوانان بخواهيم به سمت سيگار نروند. اين مسئله به فرهنگ‌سازي وسيعي نياز دارد. طبق گزارش سازمان جهاني بهداشت، سرطان‌هاي پستان، کولون و معده در زنان بيشترين احتمال بروز را داشته‌اند و اين آمار در سرطان‌هاي مردان به‌ترتيب شامل معده، مثانه و پروستات است. درباره سرطان‌هاي دستگاه گوارش، يکي از عوامل اصلي تغذيه ناسالم، مصرف زياد فست‌فود و نمک، و مصرف کم سبزيجات و ميوه‌جات است. هم‌چنين اضطراب، چاقي و نداشتن فعاليت‌هاي فيزيکي از عوامل ديگر بروز اين سرطان‌هاست. سال گذشته چندين کار پژوهشي در زمينه شناسايي چندشکلي‌هاي تک‌نوکلئوتيدي يا مولکول‌هاي RNA طويل غيرکدکننده در افراد مبتلا به سرطان‌هاي مري، معده و کولورکتال در خراسان داشتيم.

سلامت مادر، مؤثر در رشد سلامت خانواده
شعار دکتر مقدم متين هنگام تدريس به دانشجويان «سلامت مادر، مؤثر در رشد سلامت خانواده» است. با اينکه ساعات زيادي درگير تدريس است، به خانواده و تغذيه جسمي و روحي اهميت ويژه‌اي مي‌دهد. مي‌گويد: معتقدم برخي چيزها هميشه بايد تکرار شوند، آن‌قدر که اهميت آن را جدي بگيريم. سلامت جسمي و روحي مادر نقش مهمي در سلامت خانواده دارد. برنامه‌ريزي صحيح براي مطالعه و تحصيل، کلاس‌هاي فوق‌برنامه، تفريح و فعاليت‌هاي فرهنگي در ايران ارتباط تنگاتنگي با شيوه‌هاي تربيتي مادران در خانواده‌ها دارد. شايد يک راه مؤثر بر تغذيه سالم مديريت خريد سالم باشد. يعني نبودن نوشابه و تنقلات ناسالم در سبد خريد و جايگزين کردن آن‌ها با ميوه‌هاي خشک خانگي، خشکبار و غيره. غذاهايي مثل پيتزا، ماکاروني، لازانيا، کتلت و پيراشکي خانگي که موردعلاقه بچه‌ها هستند جايگزين‌هاي خوبي براي فست‌فودها به شمار مي‌روند. زنان شاغل هم مي‌توانند با برنامه‌ريزي، از فست‌فود کمتر استفاده کنند. من سعي مي‌کنم با فريز کردن کوتاه‌مدت بعضي از غذاها، کمبود وقتي را که براي آشپزي دارم تا اندازه‌اي جبران کنم. بي‌شک کمک‌ها و صبوري همسرم در اين زمينه نقش مهمي داشته است و دارد.

ازدواج بهنگام بر پيش‌گيري از سرطان مؤثر است
او به ازدواج در وقت مناسب معتقد است و هرچند برنامه‌ريزي در کنار مادرانگي و تحصيل را سخت مي‌داند، ازدواج به‌وقت را بر سلامت زنان مؤثر مي‌داند. مي‌گويد: براي رسيدن به کمال، بايد تلاش کرد. من هم روزهايي بوده که دلم براي فرزندانم تنگ شده است، به‌ويژه زمان‌هايي که فکر مي‌کردم نتوانسته‌ام بزرگ شدن آن‌ها را با لذت تماشا کنم و از اين مسئله محروم بوده‌ام. تحقيقات نشان داده است شيردهي نقش مهمي در پيش‌گيري از سرطان پستان دارد. در زمان شيردهي، تغييراتي هورموني به وجود مي‌آيند که دوران يائسگي را به تأخير مي‌اندازند و باعث کاهش زماني مي‌شود که در معرض هورموني مثل استروژن هستيم. استروژن مي‌تواند باعث رشد سلول‌هاي سرطاني شود. به علاوه، شيردهي مي‌تواند باعث حذف سلول‌هاي با آسيب احتمالي DNA از بدن شود. توصيه مي‌کنم دوران شيردهي دست‌کم در 6 ماه اول پس از تولد نوزاد تداوم داشته باشد.

حضور نيکوکاران سلامت بر پژوهش بسيار مؤثر است
دکتر مقدم متين در اين سال‌ها تلاش کرده است نيکوکاران سلامت را به پژوهش و اهميت آن حساس کند. معتقد است بخش عمده‌اي از پيشرفت‌هاي علمي در دنيا با سرمايه نيکوکاران پيش رفته است. با گسترش فضاي مجازي، اين بانوي دانشمند با جمع‌آوري مبالغي از طريق دوستان و آشنايان، دستگاه‌هايي براي آزمايشگاه خريداري کرده است. هم‌چنين «انجمن علمي بين‌رشته‌اي پيش‌گيري از سرطان» در دانشگاه فردوسي به دنبال ترويج فرهنگ تغذيه صحيح و غربالگري سرطان است. اگرچه فعاليت‌هاي اين مرکز از چشم رسانه‌ها دور بوده است، دکتر مقدم متين آن را بسيار مهم مي‌داند و مي‌گويد: تحريم‌ها به طور صددرصدي بر کار ما تأثير گذار بوده است. تا جايي که توان داشتيم تلاش کرديم قبل از ايام کرونا در بحث پيش‌گيري سرطان به‌ويژه براي زنان فعاليت داشته باشيم. همکاري در برگزاري مدرسه زمستاني انکولوژي و هم‌چنين درست کردن صنايع دستي براي فروش و کمک به تحقيقات در زمينه سرطان از فعاليت‌هاي انجمن علمي بين‌رشته‌اي پيش‌گيري از سرطان است.
مرکز خيريه مردم‌نهاد پيش‌گيري از سرطان نسترن هم که او عضو هيئت موسس آن است، در دبيرستان‌هاي دخترانه آموزش‌هايي براي پيش‌گيري از سرطان انجام مي‌دهد. آموزش‌هاي اين مرکز بيشتر در زمينه پيش‌گيري و تشخيص زودهنگام سرطان‌هاي پستان و دهانه رحم و کنترل بيماري‌هاي جنسي است. برگزاري چنين برنامه‌اي در سال 1398 در دانشگاه فردوسي مشهد باعث تشخيص زودهنگام سرطان پستان در 3 دانشجوي خانم شد که مي‌تواند نقش بسيار مهمي در درمان موثرتر آن‌ها داشته باشد. دکتر مقدم متين غربالگري اين سرطان را در زنان بسيار ضرور مي‌داند.

ايراني به کشورش خدمت کند
دکتر مقدم متين اهل مصاحبه با رسانه‌ها نيست. درباره گلايه ما از کم‌رنگ بودن چهره‌هاي علمي در رسانه‌ها متواضعانه اين مسئله را به گردن مي‌گيرد و مي‌گويد: من، خودم، چندان اهل مصاحبه و اعلام گزارش کار نيستم. بيشتر به پژوهش مشغولم و پيشنهاد دوستان رسانه‌اي را بارها رد کرده‌ام اما وضعيت علمي ايران را روبه‌جلو مي‌دانم.

او معتقد است رقابت علمي در دنيا هيچ‌گاه ايستا نيست و ديگر کشورها نيز در حال تلاش براي کسب رتبه بهتر هستند. بنابراين نبايد اجازه داد تحريم‌ها به پژوهشگران لطمه وارد کند و بايد تسهيلاتي براي دسترسي و تهيه دستگاه‌ها و موارد مورد نياز در نظر گرفته شود. «يکي از نگراني‌هاي من فرار مغزهاست اما مي‌دانم که اين روزها ديگر با فرار مغزها روبه‌رو نيستيم بلکه حتي کساني که ممکن است از هوش بالايي برخوردار نباشند، به دليل مشکلات اقتصادي و اشتغال، به رفتن فکر مي‌کنند. يکي از سؤال‌هاي هميشگي از من همين است که چرا با وجود شرايط بسيار خوب پژوهش در انگلستان، به ايران بازگشتم؟ در حقيقت، بارها به اين فکر کرده‌ام و فکر مي‌کنم. علاقه به ميهن مهم است. پاسخ من هميشه يک کلام بوده است. ايراني بايد در کشورش فعاليت کند و خانواده و حضور معنوي آن‌ها يکي از مهم‌ترين دلايل بوده است.

شرايط زنان شاغل سخت‌تر است
او درباره اينکه زنان تا چه اندازه مي‌توانند به رشته‌هاي پژوهشي و علوم پايه به عنوان يک کار يا حرفه نگاه کنند مي‌گويد: زنان به عنوان نيمي از جامعه در سال‌هاي اخير ثابت کرده‌اند مي‌توانند بسيار موفق عمل کنند. همين حالا هم برخي دانشجويان خود من استاديار و يا حتي دانشيار شده‌اند. در رشته زيست‌شناسي سلولي به‌ويژه در مقطع دکتري مشکل اشتغال کمتري داريم اما به هر حال، حمايت‌هاي دولتي از شرکت‌هاي دانش‌بنيان و حمايت از طرح‌هاي کارآفريني مي‌تواند تأثيرگذار باشد. باز هم تأکيد مي‌کنم شرايط براي مادران شاغل ممکن است سخت‌تر باشد اما با برنامه‌ريزي، همه کارها انجام مي‌شود.
دکتر مقدم متين بارها امکان درخواست براي فرصت مطالعاتي در ديگر دانشگاه‌‌هاي دنيا را داشته اما دل‌بستگي به دانشجويان که آن‌ها را جزو فرزندانش مي‌داند اجازه نداده است مشهد را ترک کند. او معتقد است مسير موفقيت نياز کمتري به نخبه‌پروري دارد بلکه بايد انگيزه و پشتکار را در افراد تقويت کرد. «دانشجوهايي هستند که فقط در فکرشان کارهاي ويژه‌اي را ادامه مي‌دهند اما قادر نيستند آن کارها را اجرا کنند زيرا خيلي زود سراغ کار ديگري مي‌روند اما دانشجوياني که نخبه نيز نيستند ولي پيوسته و آهسته يک هدف را دنبال مي‌کنند تأثيرگذار‌ترند.»
نويسنده: حميده وحيدي

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar