خانواده تاب آور از دیدگاه روان شناسی و اسلام

راسخون

بروزرسانی 1400/02/13 - 18:30

خانواده تاب آور از دیدگاه روان شناسی و اسلام

راسخون/ در اين مقاله بر آنيم تا دريابيم ويژگي هاي خانواده هاي تاب آور از ديدگاه اسلام و روان شناسي با تأکيد بر سيره رضوي چيست. آيا مصاديق تاب آوري خانواده در اسلام و روان شناسي يکسان است؟ آيا تاب آوري خانواده مفهوم جديدي است که روان شناسان بدان پرداخته اند؟ مي خواهيم با اين فرضيه که در اسلام به مفهوم تاب آوري خانواده و ويژگي هاي آن اشاره شده است، به بررسي سؤالات مطرح شده بپردازيم.

خانواده بايد به عنوان واحدهاي تحولي در طول زمان در بافت هاي منحصر به فرد خودشان مورد مطالعه قرار بگيرند، به منظور فهم اين که چگونه در مواجهه با استرسي سازگار مي شوند يا تغيير مي کنند. در همين راستا مفهوم تاب آوري خانواده مطرح مي گردد. طبق نظر والش (۱۹۹۸) تاب آوري خانواده يک ساختار انعطاف پذير است که قدرت هاي مختلف خانواده را در شرايط مختلف و در سطوح گوناگون، در چرخه زندگي دربر مي گيرد. اين چارچوب به مؤلفه هاي اصلي مفهوم تاب آوري خانواده و عوامل مهم آن معني مي بخشد.

و هنگامي که پروردگار تبارک و تعالي در قرآن کريم مي فرمايد: «خداوند از خانه هاي شما محل سکونت و آرامش برايتان قرار داده» (1). «چون به خانه ها در آمديد به يکديگر سلام کنيد درودي که نزد خدا مبارک و خوش است» (2). مؤمنان کساني هستند که مي گويند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مايه روشني چشمان ما باشد، و ما را پيشواي پرهيزگاران گردان (3). «با زنانتان به نيکي رفتار کنيد» (4)، به اهميت خانواده و روابط احسن بين اعضاي خانواده اشاره مي فرمايد؛ امري که قرنها بعاده، روان شناسان بدان پي برده اند و خانواده را به عنوان محلي تعريف کرده اند که افراد مي توانند در مقابل عوامل خطر پذير مورد حمايت قرار گيرند و در پرتو آن با چالش هاي زندگي مبارزه کنند. چنين خانواده اي را تاب آور مي نامند.

تاب آوري مي تواند در متون ديني مصاديقي مثل صبر، حلم و استقامت داشته باشد، پروردگار تبارک و تعالي در قرآن کريم سوره بقره آيه ۲۵ مي فرمايد: در هنگام مصيبت از خدا به صبر و نماز ياري خواهيد. کاري دشوار است مگر بر خداپرستان و در سوره جن أبه ۱۶ مي فرمايد: «اگر بر طريقه اسلام و ايمان استقامت مي بردند، البته با آنها آب فراوان و رزق وسيع نصيب مي گردانيديم.» و در جاي ديگر مي فرمايد: «شما را به مال و جان آزمايش خواهند کرد و از زبان اهل کتاب و مشرکان آزار فراوان خواهيد شنيد. اگر شکيبايي کنيد و پرهيزکار باشيد، اين موجب تبلور اراده شماست.

پيامبر اکرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در مورد صبر هنگام مصيبت و صابران مي فرمايا۔ امير: هنگام اولين آسيب است صبر از جمله صفائي است که با يک بار، محقق مي شود و انسان با آن خو مي گيرد پس کسي که در مقابل اولين آسيب و فشار، صبور باشد، در مقابل سختي ها و مشکلات ديگر هم صبور خواهد بود و مسير باعث خشنودي خدا و بنده عبور مي شود و کسي که به مصيبت بزرگ صبر کند، خداوند به او عوض مي دهد و کسي که خشم خود را فرو برد، خداوند به او پاداش خواهد داد. دو خصلت وجود دارد که در هر کس باشيد خداوند، او را شکر گزار و صبور مي نويسند و کسي که آنها را نداشته باشد، شکرگزار صابر ، نمي باشد: کسي که در کار دين به بالا دست خود نگاه کند و از او پيروي نمايد و در کار دنيا به کسي که پايين تر از اوست نگاه کند تا بر آنچه خداوند به او داده اولي پايين تر از وي، آن ها را ندارد خدا را شکر گزارد. پس خداوند اين دو گروه را در نامه اعمالتان شکرگزار و صيور مي نويسد و کسي که در کار دين اور اعمال عبادي به پايين تر از خود نگاه کند و در نتيجه مغرور به اعمال خودش گردد و در کار دنيا به کسي که بالاتر از خودش باشد، نگاه کند و افسوس بخورد به خاطر آنچه او ندارد ولي کسي که بالاتر از اوست آن ها را دارد، خداوند او را شکر گزار و صبور نمي نويسد.

در اين مقاله بر آنيم تا دريابيم ويژگي هاي خانواده هاي تاب آور از ديدگاه اسلام و روان شناسي با تأکيد بر سيره رضوي چيست. آيا مصاديق تاب آوري خانواده در اسلام و روانشناسي يکسان است؟ آيا تاب آوري خانواده مفهوم جديدي است که روان شناسان بدان پرداخته اند؟ مي خواهيم با اين فرضيه که در اسلام به مفهوم تاب آوري خانواده و ويژگي هاي آن اشاره شده است، به بررسي سؤالات مطرح شده بپردازيم.

مفهوم خانواده تاب آور
خانواده تاب آور، خانواده اي است که، روشي را دنبال مي کند که در زمان حال و طي گذر زمان به خوبي با استرس سازگار شود (5) قرآن کريم به خانواده هايي اشاره مي کند که به خوبي با چالش هاي روزگار مواجه شده اند. از جمله در سوره آل عمران آمده است: «خداوند آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر جهانيان برتري داد، خاندان و دودماني که برخي از برخي ديگر نشات گرفته و باهم داراي پيوند و ارتباط بودند و خداوند شنواي دانا است.» بدين سان خاندان حضرت نوح (عليه السلام)، ابراهيم عليه السلام به واسطه عنايت پروردگارشان از ويژگي هاي خاصي برخوردار بوده اند که منجر به برتري آنها بر جهانيان شده است.

عوامل تاب آوري در خانواده شامل مواردي نظير راهبردهاي حل مسأله فرآيندهاي تعاملي مؤثر، برابري، معنويت، انعطاف پذيري، اميدواري، حمايت اجتماعي، سلامت عاطفي و فيزيکي است. ظهور مجموعه اي از اين عوامل که نقش هاي چندگانه اي را ايفا مي کند، اين امر را مطرح مي کند که عوامل تاب آوري خانواده به شدت به يکديگر وابسته اند و لزوما بر يکديگر برتري ندارند (6).

آنچه نويسنده کليل (Alexandre Kalil) مطرح مي کند، در آيات قرآن کريم و روايات ائمه اطهار عليهم السلام مورد اشاره واقع شده است، چه بسا همان طور که گذشت، در آيات ۳ و ۳۴ سوره آل عمران و احاديث منتسب به امام موسي کاظم (عليه السلام) عوامل تاب آوري عنوان شده است که به ارتباط داشتن و پيوند بين اعضاي خانواده و ويژگي هاي والدين و همسران و فرزندان توجه مي شود و تمامي آنها در مؤلفه هاي کليل (Kalil) موضوعيت دارند، در ادامه هر يک از آنها به تفکيک از ديدگاه روان شناسي اسلامي بررسي مي شود.

1- راهبردهاي حل مسأله
حل مسأله در خانواده، توانايي خانواده در حل مسائل در سطحي است که عملکرد خانواده را به طور مؤثر حفظ مي کند. خانواده هايي که با موفقيت و به سرعت مشکلاتشان را حل مي کنند، توانايي مديريت مشکلاتشان را دارند آنها از مراحل فرآيند حل مسأله آگاهي دارند و به طور منسجم براي حل مشکلاتشان از آن استفاده مي کنند. مراحل حل مسأله بدين شرح است: تعيين مسأله، تعيين راه حل ها و گزينه ها، ارزيابي راه حل هاي انتخاب راه حل مناسب، اجراي راه حل، ارزيابي ميزان موفقيت (7). پروردگار تبارک و تعالي در قرآن کريم در زمينه اصلاح بين زن و شوهر و حل مسائل بين آنها مي فرمايد: «اگر از جدايي و شکاف ميان آن دو همسر بيم داشته باشيد، يک داور از خانواده شوهر، و يک داور از خانواده زن انتخاب کنيد تا به کار آنان رسيدگي کنند. اگر اين دو داور تصميم به اصلاح داشته باشند.

خداوند به توافق آنها کمک مي کند؛ زيرا خداوند، دانا و آگاه است و از نبات همه باخبر است» (8). او اگر زني از سرکشي يا اعراض شوي خود بترسد، بر آن دو گناهي نيست که به نوعي در ميان خودشان (هر چند به گذشت از پاره اي از حقوقشان صلح و آشتي کند، و صلح بهتر است و (البته) بخل و تنگ چشمي طبعا ملازم نفوس گرديده است ( گذشت از حقي براي آن ها سخت است و اگر نيکويي کنيد و تقوا ورزيد، حتما خداوند به آنچه مي کنيد، آگاه است، (9). همچنين از امام جواد (عليه السلام) حديثي در حل مشکلات بين فرزندان و والدين مطرح مي شود که نمايانگر آن است که چگونه فرزندان در مقابل والدين صبر پيشه مي کنند و همواره احترام آنان را در هر شرايطي حفظ مي کنند تا اختلاف موجود از بين برود حديث مزبور بدين قرار است: «بکربن صالح از ياران امام رضا (عليه السلام) و امام جواد(عليه السلام) مي گويد: دامادم در نامه اي به ابوجعفر نوشت: پدري دارم که عقيده فاسدي دارد و با اهل بيت (عليهم السلام) پيامبر دشمني مي ورزد. او با من هم بدرفتاري مي کند و مرا آزار و اذيت مي دهند. اي مولاي من! نخست از تو مي خواهم براي توفيق من دعا کني، و دوم اين که نظر مبارک شما را در مورد پدرم بدانم؟ آيا عليه او افشاگري کرده و فساد عقيده او را به ديگران بگويم يا اين که با او مدارا کنم؟ امام جواد در جواب نامه فرمود: شرح حال تو را فهميدم. ان شاء الله از دعا کردن در حق تو غفلت نمي کنم. بدان که مدارا کردن با پدرت براي تو بهتر است، زيرا بعد از هر مشکلي، گشايشي است. صبر و حوصله داشته باشي که عاقبت و خير و پيروزي مخصوص پرهيزکاران است. بکر بن صالح مي گويد: طولي نکشيد که خداوند قلب پدر دامادم را دگرگون کرد و از مخالفت با فرزند خويش و اهل بيت پيامبر (عليهم السلام) دست برداشت.

در واقع دين مبين اسلام نحوه چگونگي حل مسائل و نحوه مقابله با آن را پيش روي خانواده ها و افراد آن قرار داده است تا با استفاده از آن ها جامعه بشري بتواند انجام و پيوستگي خانواده را حفظ کند و به بقاي خود ادامه دهد؛ امري که روان شناسان مثبت نگر در زمينه خانواده قرن ها بعد بدان پي برده اند.

2- تعامل مؤثر
تعامل خانواده به اطلاعات کلامي و غير کلامي که بين اعضاي خانواده مبادله مي شود، اطلاق مي گردد. تعاملات شامل توانايي توجه به آنچه که ديگران دارند فکر مي کنند و انجام مي دهند به عبارت ديگر يکي از بخش هاي مهم تعاملات فقط صحبت کردن نيست؛ بلکه گوش دادن به آنچه ديگران مي گويند هم هست، تعاملات درون خانواده بسيار مهم است؛ زيرا افراد خانواده را قادر مي کند، تا نيازها و خواسته ها و نگراني هايشان را ابراز کنند تعاملات صادقانه و باز فضايي را به وجود مي آورد که به اعضاي خانواده اجازه مي دهد تا اختلافات را به اندازه عشق و محبت نيز ابراز کنند. محققان به رابطه قوي بين الگوهاي تعاملي و رضايت در روابط خانواده پي برده اند. تعاملات عاطفي بين والدين بر روي کميت و ثبات روابط عاشقانه و زناشويي اثر مي گذارد و به علاوه مهارت هاي حل مسأله فرزندان، توانايي آنها براي ارتباط با همسالان، سطح پريشاني عاطفي آنها را نيز تحت تأثير قرار مي دهد (10).

پروردگار تبارک و تعالي در قرآن کريم در مورد تعاملات مؤثر مي فرمايد: « به بندگان من بگو با يکديگر به نيکي صحبت کنند.» (11)، پس به بندگانم بشارت ده آنان که به سخن گوش فرا مي دهند و بهترين آن را پيروي مي کنند (12)، در برابر مؤمنان فروتن باش» (13) ، چون به شما سلام و تحيت گفتند، به سلامي بهتر از آن يا همانند آن پاسخ گويند (14)، بر آنچه مي گويند، صبر کن و به وجهي پسنديده از ايشان دوري جوي (15)، اي کساني که ايمان آورده ايد، به پيمان ها وفا کنيد (16)، از ايشان بگذر و برايشان طلب آمرزش کن و براي شخصيت دادن با آنان مشورت نما (17)، اي کساني که ايمان آورده ايد، مبادا گروهي؛ گروه ديگر را مسخره کند، شايد آن مسخره شده گان بهتر از آنها باشد و مبادا که گروهي از زنان گروه ديگر را مسخره کند؟ شايد آن مسخره شدگان بهتر از آنان باشند و از هم عيب جويي کنيد و يکديگر را با القاب زشت بخوانيد (18)

از اين رو پروردگار تبارک و تعالي سخن گفتن شايسته، فروتني، وفاي به عهد و خيرخواهي آدميان به يکديگر را از جمله موارد نحوه تعامل نيکو معرفي مي فرمايد. در سيره رضوي نيز نکاتي درباره تعامل مؤثر مطرح مي شود؛ امام رضا (عليه السلام) مي فرمايد: «برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ، زيبا و نيکو گردان (19)

اين اصل در حسن معاشرت و بهبودي آن تأثير فراوان دارد؛ زيرا براي تأمين نيازمندي هاي مؤمنان و شاد کردن آنان و دفع ناگواري از آنها بايد تلاش کرد. پس از اداي فرايض، عملي نزد خداوند بهتر از شاد کردن مؤمن نيست. در حديث رضوي آمده است: علي بن شعيب گويد: بر امام ابوالحسن رضا عليه السلام وارد شدم؛ به من فرمود: اي علي! زندگي چه کسي از همه بهتر است؟ گفتم اي سرورم شما به جواب از من داناتريد، فرمود، اي علي! کسي که ديگري در پرتو او زندگي اش را به خوشي بگذراند. (20).

در مورد نحوه تعامل مؤثر همسران هم آمده است: على بن شعيب گويد: بر امام ابو الحسن رضا(عليه السلام) وارد شدم؛ به من فرمود: به بنده خدا فايده اي بهتر از همسر خوب نمي رسد که وقتي او را مي بيند خشنودش سازد و در غياب او از نفس خودش و مال شوهرش حفاظت کند (21). در سيره رضوي در مورد چگونگي ارتباط، همنشيني و معاشرت مناسب آمده است: از امام رضا (عليه السلام) پرسيده شد، بهترين بندگان خدا چه کساني هستند؟ حضرت فرمود: «آنان که هر گاه نيکي کنند، شاد شوند؛ هرگاه به آنان عطا شود، شکرگزاري کنند هرگاه بادي نمايند، آموزش خواهند؛ هر گاه خشم کند، در گذرند؛ هرگاه مصيبت و بلايي ببينند، صبر کنند.

امام موسي کاظم (عليه السلام) فرمود: همنشيني اهل دين، شرف دنيا و آخرت است، و مشورت با خردمند خيرخواه، من و برکت و رشد و توفيق از جانب خداست، چون خردمند خيرخواه به تو نظري داد، مبادا مخالفت کني که مخالفتش هلاکت بار است؛ و همچنين از امام موسي کاظم (عليه السلام) در مورد دقت در روابط روايت شده است که «پرهيز از معاشرت با مردمان و انس با آنان مگر اين که خردمند و امانت داري در ميان آنها بيابي که در اين صورت با او انس گير و از ديگران بگريز، به مانند گريز تو از درندگان شکاري.
بنابر اين توانايي درک درست پيام هاي کلامي و غير کلامي افراد و اعضاي خانواده باعث تعامل موثر بين آنها مي شود و اين تعاملات مؤثرباعث حفظ کانون خانواده ها و تاب آوري آنها مي شود. جزئيات اين تعاملات مؤثر در قرآن و سيره رضوي آمده است؛ هر چند به علت جامعيت دين مبين اسلام، روش هاي توصيه شده براي تعامل مؤثر محدود به خانواده ها نمي شود و در بر گيرنده کليه تعاملات بشري است. رعايت اين اصول نه تنها براي انسجام خانواده ها مفيد است بلکه به همبستگي کل بشريت نيز کمک مي کنند.

۳- معنويت (spirituality )
اعتقاد داشتن به يک نيرويي قدرتمند و عمل کردن براساس فعاليت هاي سيستم ارزشي مافوق علايق شخصي است. که بر روي عميق ترين ارزشها و معاني افراد تاکيد دارد و به خلوص انگيزه ، عواطف، قوانين دروني توجه دارد و به تجزيه و تحليل احساسات مي پردازد. معنويت در خانواده ها احساس تعلق و عشق به يک وجود مافوق را به وجود مي آورد و شرايطي را فراهم مي کند تا با موفقيت ها و شکست ها به ويژه در روابط خانوادگي سر و کار داشته باشند و به افراد ياد مي دهد که هنگام اشتباهات، ديگران را ببخشند و عذرخواهي، ديگران را پذيرا باشند. خانواده هايي که معنويت در آن ها قوي است. زندگي را به عنوان يک هديه جشن مي گيرند و از تمام حوادث، حتي جزئي ترين آن ها، لذت مي برند.
اعتقاد داشتن به نيروي قدرتمند و امور معنوي در تمامي اديان مورد تأکيد است. در تاريخ تمدن، اعتقاد داشتن به نيروي مابعد الطبيعه را از ويژگي هاي ملل متمادي دانسته اند. پروردگار تبارک و تعالي نيز در اوايل سوره بقره مطرح مي فرمايد: «اين کتاب است که در آن هيچ شکي نيست و وسيله هدايت پرهيزکاران است که به غيب ايمان دارند» (22) . بدين سان لازمه اعتقاد به کلام الله، ايمان راسخ به عالم غيب است که در اين صورت، نور هدايتي براي پرهيز کارن خواهد شد. از فيض کاشاني نقل شده است که حضرت امام علي بن موسي الرضا (عليه السلام) فرموده است: در خانه هايتان برنامه اي براي تلاوت قرآن کريم ترتيب دهيد. به درستي هرگاه در منزلي قرآن خوانده شود، کارها سهل و آسان گردد و خير و برکتش بسيار شود؛ در غير اين صورت، اهل خانه در تنگناي فکري و رواني و اقتصادي قرار مي گيرند.
در مورد نيروي معنوي توکل بر خدا اور امام موسي کاظم (عليه السلام) روايت شده است: «هر که ميخواهد قوي ترين مردمان باشد، بر خدا توکل کند.» (23) ، در مورد اميدواري به خداوند مي فرمايد: به خدا قسم خير دنيا و آخرت به مؤمني ندهند، مگر به سبب حسن ظن و اميدواري او به خدا و خوش اخلاقي اش و خودداري از غيبت مؤمنان. (24).
بنابر اين اعتقاد به پروردگار تبارک و تعالي منجر به پيدايش قدرت در افراد و پديد آمدن اميدواري در آنها و تحمل چالش ها و ناملايمت ها در افراد مي شود، اين امر تاب آوري فرد را در هنگام مواجهه با مشکلات افزايش مي دهد. اگر اين موضوع در خانواده وجود داشته باشد، منجر به پيوستگي اعضاي خانواده و انسجام آنها در هنگام وقوع بلايا و مصايب مي شود.
۴- برابري
برابري در خانواده تاب آور به اين معني است که هر يک از اعضاي خانواده در هنگام بحران به طور مستقل تلاش کند براي آن که بيشترين نفع را به خانواده برساند و الگوهاي عملکرد خانواده شرايط اقتصادي، روائي اجتماعي را تغيير دهند (25)
در سيره رضوي نيز در مورد عملکرد اعضاي خانواده براي تغيير شرايط اقتصادي، رواني و اجتماعي، و جلب بيشترين نفع براي خانواده، مطالبي مطرح شده است که بدين شرح است:
امام رضا (عليه السلام) فرمود: «مرد تلاشگري که براي تهيه روزي حلال و مشروع براي خانواده اش مي کوشد، مانند مجاهدي است که در راه خدا جهاد مي کند.» (26)، و در مورد گشايش مشکلات خانواده امام رضا (عليه السلام) نيز فرمود: «مرد تلاشگري که براي تهيه روزي حلال و مشروع براي خانواده اش مي کوشد، مانند مجاهدي است که در راه خدا جهاد مي کند. آن امام سلام الله عليه در ادامه اين حديث فرمود: اگر مردي دچار تنگدستي شد، به ضمانت خدا و پيامبرش (صلي الله عليه و آله و سلم) به ميزان غذاي مورد نياز خانواده اش وام بگيرد. اگر پيش از باز پرداخت وام خود وفا يابد، برعهده پيشواي مسلمانان است که وام وي را بپردازد.»(27)
احسان و نيکي به خانواده بايد متناسب با توانايي فرد باشد. از اين رو امام رضا (عليه السلام) فرمود: «صاحب نعمت بايد براي خانواده خود گشايشي فراهم کند! (28)
حقيقت بندگي منوط به توجه به خانواده است؛ امام رضا (عليه السلام) فرموده است: حقيقت ايمان بنده کامل نمي گردد، مگر سه خصلت را دارا باشد بصيرت در دين، اعتدال و ميانه روي در امور زندگي و خانواده، و بردباري در سختي ها و مصايب (29)
سعد بن سعد اشعري مي گويد: از ابا الحسن رضا(عليه السلام) در مورد مردي که بعضي از فرزندانش را بيشتر دوست دارد و بعضي را بر بعض ديگر ترجيح مي دهد، سئوال کردم. حضرت فرمود: آري امام صادق (عليه السلام) نيز اين گونه رفتار مي کرد به «محمد» علاقه بيشتري نشان مي داد و حضرت موسي بن جعفر (عليه السلام) نيز به احمد علاقه داشت. هنگامي که از جاي خود برخاستم عرض کردم: فدايشان شوم، مردي که دختر خود را از پسرش بيشتر دوست دارد (همان حکم را دارد)؟ حضرت فرمود: پسر و دختر در اين حکم باهم مساوي اند، شان هر کسي از آنها به اندازه اي است که خداوند بر ايشان قرار داده است (30).
به منظور حفظ بنيان خانواده بايد تمام اعضاي خانواده به اندازه قابليت ها و توانمندي هاي خود در تمام امور شريک و سهيم باشند و در حفظ و انسجام خانواده بکوشند و برابري در انجام امور را بنا به توصيه نصوص ديني مدنظر داشته باشند تا خانواده بتوانان در هنگام مواجهه با بحران تاب آور و مقاوم باشد.

5- انعطاف پذيري
در هنگام مواجهه با عوامل خطرپذير و به ويژه رويارويي با بحران هاي خانوادگي، انعطاف پذيري به عنوان عامل حمايت کننده و بهبود بخش ظهور پيدا مي کند تا ثبات خانواده را حفظ کند (31)؛ به ويژه در مواجهه با بحران، خانواده ها به طور موازي الگوهاي عملکردشان، نقش هاي قواعده، معاني و در برخي موارد سبک هاي زندگي را تغيير مي دهند تا به هماهنگي و تعادل و بهبود دست پيدا کنند. به اين امر، انعطاف پذيري خانواده مي گويند (32) که باعث تاب آوري خانواده مي شود.
پروردگار تبارک و تعالي نيز درباره مطالب فوق مي فرمايد: «آن کسان که در توانگري و تنگدستي انفاق مي کند مؤمنان خشم خويش را فرو مي خورند و از خطاي مردم در مي گذرند؟ خدا نيکوکاران را دوست دارد (33)؛ ديگران را بر خويشتن ترجيح مي دهند، هر چند خود نيازمند باشند.» (34)؛ «عفوشان کن و از گناهانشان در گذر که خدا نيکوکاران را دوست دارد» (35). بدين سان پروردگار عالم انفاق کظم غيظ و گذشت را لازمه زندگي منعطف مطرح مي کند. در احاديث رضوي نيز در مورد انعطاف پذيري در زندگي اين گونه آمده است: مؤمن، مؤمن نيست؛ مگر آن که سه خصلت در او باشد: است از پروردگارش راز پوشي است؛ سنت پيامبرش مدارا با مردم است و سنت امامش شکيبايي در سختي و تنگدستي است» (36)
از امام موسي کاظم روايت شده است: «ندا کننده اي در روز قيامت ندا مي کند: آگاه باشيد، هر که را بر خدا مزدي است برخيزد، و برمي خيزد مگر کسي که گذشت کرده و اصلاح بين مردم نموده باشد. پس پاداشش با خدا خواهد بود، (37).
بنابراين گذشت و بردباري در هنگام سختي، ترجيح دادن ديگران بر خود و فرو خوردن خشم از مؤلفه هاي انعطاف پذيري است که به افراد و خانواده ها کمک مي کند تا با تغييرات سازگار شوند و مصايب را تحمل کنند و انسجام و پايدار يشان را حفظ نمايند و مقاوم و تاب آور باشند؛ امري که دين اسلام و روان شناسان براي حفظ تاب آوري افراد و خانواده ها ضروري مي دانند.
6- اميدواري
اميد، احساس درباره انتظار و آرزويي براي مورد خاص است که به وقوع پيوندد. تاب آوري يعني اميدواري يعني برگشت به حالت اوليه بعد از يک تغيير يا رشد اعتماد به نفس (38). خانواده هاي تاب آور معمولا با ويژگي هايي مثل حظ اميدواري و داشتن نگرش مثبت شناخته ميشوند (39).
پروردگار تبارک و تعالي مي فرمايد: «از رحمت خدا نااميد نشويد؛ زيرا تنها کافران از رحمت خدا نااميد مي شوند.» (40) و «بگو اي بندگان من که به زبان خويش اسراف کرده ايد! از رحمت خدا مأيوس نشويد؛ زيرا خدا همه گناهان را مي آمرزد. او آمرزنده مهربان است» (41)
به خدا خوش گمان باشيد؛ زيرا خداي عزوجل مي فرمايد: من نزد گمان بنده مؤمن خويشم، اگر گمان او خوب باشد، رفتار من خوب است و اگر بد باشد، رفتار من هم بد باشد. (42). بنا به فرمايش پروردگار عالم اميدواري به رحمت ازلي لازمه ويژگي هاي اهل ايمان است و در احاديث ائمه اطهار درباره اميدواري آمده است.
امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد: گمان نيکو به خدا داشتن اين است که اميد به هيچ کس جز او نداشته باشي و از هيچ چيز جز گناهت نترسي. امام علي (عليه السلام) فرمود: «هيچ يک از شما جز به پروردگار خود اميد نبندد و جز از گناه خود نترسد.» (43)
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم فرموده است:« اميدواري رحمتي از طرف خداوند براي امت من است، اگر اميدواري نبود، مادري فرزند خود را بر نمي داد و کشاورزي درختي نمي کاشت»(44)
امام علي (عليه السلام) مي فرمايد: هر اميدواري جوينده و هر بيمناکي گريزان همه اميدتان، به خداي سبحان باشد و به کسي جز او اميد مبنديد. هيچ کس به غير خداوند متعال اميد نيست، مگر آن که نوميد گشت؛ چونان کي مباش که بدون عمل به آخرت اميد دارد و با آرزوهاي دراز، توبه را به تأخير مي اندازد (45).
بنا بر اين، اميد از مؤلفه هاي احساس و آرزو و انتظار تشکيل شده است و رحمتي است از جانب پروردگار تبارک و تعالي که باعث تداوم حيات بشر مي شود؛ هرچند بايد به گونه اي باشد که منجر به طغيان شود. اميدواري سبب مي شود آدمي در برابر سختي ها مقاوم و تاب آور باشد و اين موضوع در مورد خانواده ها نيز صدق مي کند. مادر حضرت موسي(عليه السلام) به علت آن که اميد به رحمت پروردگار تبارک و تعالي داشت، فرزند خود را به آب سپرد. در آيه ۳۹ سوره طه به آن اشاره شده است که پروردگار تبارک و تعالي مي فرمايد: او را در صندوق بگذار و به دريا بينداز که دريا او را به ساحل اندازد، تا کسي که دشمن من و دشمن اوست، بگيردش، محبوبيتي از جانب خود بر تو افکندم. بدين ترتيب يکي از مؤلفه هاي اساسي تاب آوري خانواده ها اميدواري است.

۷- حمايت اجتماعي
پنج عامل حمايتي در چارچوب خانواده هاي تاب آور وجود دارد تاب آوري والدين، ارتباط هاي اجتماعي، حمايت هاي عيني در هنگام نياز، دانش فرزند پروري و استعدادهاي هيجاني عاطفي (46)، تاب آوري بچه ها از طريق حمايت هاي اجتماعي خانواده و جامعه متعادل مي شوند (47). بين حمايت اجتماعي، کيفيت فرزند پروري و تاب آوري فرزندان رابطه معناداري وجود دارد (48). حمايت اجتماعي در خانواده هايي که تحت عوامل خطرپذير هستند. منجر به کاهش سطح استرس در شيوه هاي فرزند پروري مي شود(49). نمونه هايي از حمايت هاي اعضاي خانواده از يکديگر و وجوب حمايت هاي مؤمنان از هم در سيره و احاديث ائمه اطهار و آيات قرآن کريم قابل رويت است که بدان پرداخته مي شود.
امام رضا (عليه السلام) در دوران زنداني بودن طولاني پدر گرامي اش مراقب خواهران و برادران و خانواده خود بود و در جهت حفظ و نگهداري آنان از خطرات و براي آسايش و راحتي آنان شب ها در دهليز خانه مي خوابيد تا اگر خطري متوجه آنان باشند، نخست متوجه او گردد (50). در مورد رفتار بزرگترها با کوچکترها از علي (عليه السلام) آمده است. با کودکان خانواده ات مهربان باش و بزرگان خانواده ات را احترام گذار(51)، درباره کثرت دوستان مؤمن نيز امام صادق (عليه السلام) فرموده است، پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: بر شمار برادران بيفزاييد؛ زيرا هر مؤمني، دعاي مستجايي دارد. بر شمار برادران بيفزاييد، زيرا در قيامت هر مؤمني شفاعتي است، بر برادران مؤمن خود بيفزاييد؛ زيرا هر مؤمني يک دعاي مستجاب دارد و فرمود: برادران مؤمن خويش را افزايش دهيد؛ زيرا براي هر مؤمني شفاعتي است و فرمود: برادري مؤمنان را افزايش دهيد؛ زيرا نزد خدا براي ايشان حقي است که در روز قيامت با آن، پاداش آنان را مي دهد، (52). بنابراين احترام گذاشتن و کثرت دوستان مؤمن براي برخورداري از روابط اجتماعي مطلوب توصيه شده است.
پروردگار تبارک و تعالي در قرآن کريم مي فرمايد: «مردان مؤمن و زنان مؤمن دوستان يکديگرند؛ آنان که به صدقه دادن يا نيکي کردن و يا آشتي دادن بين مردم فرمان مي دهند آن کس را که براي خشنودي خدا چنين کرده اند، مزد بزرگي خواهيم داد. (53).
حمايت اعضاي خانواده از يکديگر و حمايت اجتماعي از آنها منجر به پايين آمدن سطح استرس و بالا رفتن توانايي و تاب آوري خانواده در مواجهه با مشکلات مي شود که از جمله عوامل حمايتي براي حفظ انسجام و بنيان خانواده است. بنابراين مي توان احتمال داد که يکي از دلايل واجب بودن صله رحم و توجه و دستگيري مسلمانان از يکديگر همين امر است که روان شناسان نيز وجود آنها را براي حفظ سلامت روان خانواده لازم دانسته اند.
۸ سلامت عاطفي
سلامت عاطفي در بين اعضاي خانواده جزء عوامل اساسي حمايتي در افزايش تاب آوري در سيستم هاي خانواده است. سلامت عاطفي يعني توانايي قبول خود و ديگران و سازگاري و کنترل عواطف و ارتباط داشتن با نيازها و چالش هايي که انسان در زندگي با آن مواجه مي شود، ابراز هيجانات به نحوه مناسب، سلامت عاطفي با احساسات و عواطف فرد ارتباط دارد (54).
در اين باب مي توان به احاديثي چند از امام (عليه السلام) اشاره کرد که مي فرمايد: «مؤمن را خشمش از طريق حق خارج نمي سازد، مؤمن چنان است که اگر قدرت يابد، بيش از حق خود نگيرد.» در نتيجه مؤمنين در هنگام غضب و قدرت، سلامت عاطفي خود را حفظ مي کنند. در مورد ابراز مناسب هيجانات، امام رضا (عليه السلام) مي فرمايد: «هنگامي که درون با نشاط توأم است، بايد دل ها را به کار گرفت و زماني که حالت سستي و رخوت دارد، بايد آن را رها کرد تا توان و آرامش خود را بازيابد» (55).
در باب سخت گيري و ستم و معاشرت با ديگران در سيره رضوي آمده است که امام رضا (عليه السلام) مي فرمايد: «اگر به کسي محبتي داريد، آن را آشکار کنيد؛ زيرا اظهار دوستي نيمي از خردمندي به شمار مي آيد. بنابراين زن و شوهر بايد عواطف خود را در خصوص يکديگر علني سازند و در اين مورد از خجالت و شرمساري پرهيز کنند» (56).

امام رضا (عليه السلام) فرمود: «شايسته است مرد بر اهل خانه از لحاظ مخارج زندگي سخت گيري نکند تا آنان مرگ او را از خداوند در خواست نکنند»(57).

ابراهيم بن عباس گويد: نديدم که هرگز أبو الحسن الرضا( عليه السلام) باسخني به کسي ستمي روا دارد، و نديدم که سخن کسي را قطع کند تا کلامش را به پايان برد و نه آن که از برآوردن حاجت نيازمندي سرباز زند. او هرگز در برابر همنشيني نه پايش را دراز مي کرد و نه به چيزي تکيه مي داد، همچنان که نديدم يکي از زيردستان و از خريدانش را هرگز دشنام دهد و نديدم که آب دهان (بر زمين) اندازد... خنده اش به صورت تبسم بود. چون در خلوت خانه سفره غذا مي گستراندند، زيردستان و غلامانش - و حتي مأمور اصطبل - را همراه خود بر سر سفره مينشاند. آن حضرت کم خواب و بسيار شب زنده دار بود، اکثر شبها را از ابتدا تا صبح به عبادت مي گذراند، بسيار روزه مي داشت و روزه سه روزه را از دست نمي داد و مي فرمود: اين روزه اين (سه روز) معادل روزه اي يک عمر است؛ کار نيکو بسيار مي کرد و صدقه نهاني بسيار مي داد، که البته اکثر اين ها در شب هاي تار بود؟ اگر کسي پندارد که کسي را در فضيلت همتاي او ديده است، تو باور مکن» (58). در احاديث ائمه اطهار درباره نحوه ابراز عواطف از طريق آشاميدن و خوردن آمده است: «پيوند خويشاوندي خويش راحتي با جرعه اي آب محکم کن، بهترين راه براي خدمت به آنان اين است که لااقل از تو آزار و مزاحمتي نبينند.
امام رضا (عليه السلام) فرمود: «به راستي که بدترين مردم کسي است که ياري اش را از مردم باز دارد و تنها بخورد و افراد تحت امرش را بزند» (59). توصيه هاي متنوعي درباره ابراز احساسات مؤمنان به يکديگر و فراهم کردن شرايطي براي ورود بهجت در دل آدميان و نحوه بروز عواطف به والدين و دوستان و دشمنان شده است.
توانايي درک درست احساسات ديگران و ابراز مناسب آن، نشان دهنده سلامت عاطفي خانواده است، ابراز شادي و غم، خشم، خوش رويي، همه دردي به نحوي مناسب، منجر به مقاومت خانواده در برابر مشقات زندگي مي شود. اسلام نيز در اين باب به تفکيک و با جزئيات، به اين عواطف پرداخته است.

9- سلامت جسماني
سلامت جسماني يکي از ويژگي هاي خانواده هاي تاب آور است. در مورد سلامت جسماني نيز در سيره رضوي مطالب فراواني وجود دارد که به برخي اشاره مي شود: امام رضا (عليه السلام) مي فرمايد: «هر چيز سودمند و نيرو را براي جسم که موجب تقويت بدن شود، حلال است، و هر چيز زيان که نيروي آدمي را بگيرد يا کشنده باشد، حرام است (60). به درستي که صلاح بدن و پايداري آن به خوردني و نوشيدني است و فسادش نيز به آنها است. اگر آن دو را نيکو کني، بدن سالم مي شود و اگر بد کني، بدن بيمار مي گردد (61).
در رساله ذهبيه از امام رضا (عليه السلام) حکايت شده است که تحرک، تمرين و ورزش فراوان از نيازهاي بدن و کارهاي پسنديده است. اين يکي از عوامل سلامتي انسان و راه مبارزه با بيماري هاست. سلامت جسماني و توجه متناسب به باران در سلامت و بهداشت روان نيز مؤثر است و اعضاي سالم، خانواده هاي سالم را نيز تشکيل مي دهند. دين مبين اسلام در مورد چگونه تغذيه جسماني توصيه هاي دقيقي را مطرح کرده است که در قالب هاي حلال و حرام و مکروه و مباح نمود پيدا مي کند همچنين به ورزش هايي مانند تيراندازي، شنا و اسب سواري به منظور حفظ سلامت جسماني نيز توصيه کرده است که در تاب آوري فرد و خانواده و نهايتا جامعه بشري تاثير به سزايي دارد.
يافته هاي پژوهش
1- خانواده تاب آور و مقاوم خانواده اي است که اگر با مصيبتي مواجه شود، از هم گسسته نمي شود و اعضاي خانواده پشت به پشت يکديگر در مقابل مصايب از يکديگر حمايت مي کنند. چنين خانواده هايي از قدرت حل مسأله. فرايند هاي تعاملي موثر، انعطاف پذيري، اميدواري، حمايت اجتماعي و سلامت عاطفي و فيزيکي برخوردار هستند؛ عواملي که در هزار و چهارصد سال پيش در دين مبين اسلام به عنوان ضروريات زندگي به واسطه کلام وحي و احاديث مطرح شده است.
۲- مصاديق تاب آوري خانواده در اسلام و روان شناسي نزديک به يکديگر است و اسلام از جامعيت بيشتري برخوردار است.
۳- تاب آوري خانواده مفهوم جديدي نيست که روانشناسي آن را ابداع کرده باشد؛ مفاهيم صبر، حلم و استقامت در متون دين اسلام در بر گيرنده اين مفهوم است که تمامي ابعاد بشريت را در بر مي گيرد.
۴- با توجه به نتايج پژوهش پيشنهاد مي شود
الف- متخصصان بهداشت روان و مشاوران روحاني مي توانند با بهره گيري از مؤلفه هاي تاب آوري خانواده، در پيش گيري از گسستگي خانواده ها و حفظ انسجام خانواده در هنگام مواجهه با بحران، اقدامات درماني لازم را انجام دهند
ب - به بررسي تطبيقي تاب آوري خانواده در اديان ديگر پرداخته شود.
ج- الگويي براي خانواده تاب آور اسلامي تدوين شود.