جذاب ترین ها
برگزیده

خمس و زکات به زبان ساده

خراسان

بروزرسانی 1402/09/06 - 08:24

خراسان/ خمس و زکات از واجبات مالی اسلام است که باعث ایجاد عدالت اجتماعی، رفع اختلاف طبقاتی، تقویت بنیان‌های دینی، کاهش نابسامانی‌های فرهنگی و اجتماعی، پیشرفت جامعه و ... می‌شود؛ از احکام و برکات فردی و اجتماعی آن گفتیم
فلسفه‌های پرداخت خمس و زکات که در ظاهرش این‌طور به نظر می‌رسد که از مال افراد کم می‌شود اما در واقع برکات زیادی دارد، در آیات و روایات زیادی به روشنی بیان شده است. همچنین از منظر اجتماعی هم دلایل محکم و قانع‌کننده‌ای درباره این دو حکم واجب الهی وجود دارد. خمس و زکات از واجبات مالی اسلام است و از مسائل حیاتی جامعه به شمار می‌رود که بر هر مسلمانی آشنایی با مقررات و برکات مادی و معنوی آن‌ها ضروری است. در پرونده امروز زندگی‌سلام از تعریف خمس و زکات، این که به چه چیزهایی تعلق می‌گیرند و به چیزهایی تعلق نمی‌گیرند و ... خواهیم گفت. همچنین یک کارشناس مذهبی از فواید و برکات آن در زندگی فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی خواهد گفت. با ما همراه باشید.

هر آن‌چه که باید درباره خمس بدانید
خمس از نظر لغت به معنای یک پنجم است و در شرع، خمس عبارت است از این که هر مسلمانی که بالغ و عاقل باشد بر او لازم است که خمس هفت چیز را به عنوان حق واجب الهی بدهد. به‌طور کلی خمس در دو مسیر هزینه خواهد شد. یک قسمت از آن خدا و پیامبر و اولی الامر(امام) است و قسمت دیگر آن حق یتیمان، مساکین و در راه مانده‌هاست؛ در ادامه از جنبه های مختلف به این موضوع می پردازیم:

خمس از دیدگاه قرآن و روایات
خداوند در سوره انفال، آیه 41 وجوب خمس و مصارف آن را به‌طور فشرده بیان و اهمیت آن را گوشزد کرده است: «و بدانید هرگونه غنیمتی به شما رسد، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و برای ذی القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است، اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه(با ایمان و بی‌ایمان یعنی روز جنگ بدر) نازل کردیم، ایمان آورده‌ اید و خداوند بر هر چیزی قادر است». اگرچه متعارف از غنیمت چیزی است که در جنگ از دشمن به‌دست می‌آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت که غنیمت را مطلق سود گرفته‌اند و بر حسب روایات فراوانی که از پیغمبر اکرم(ص) و ائمه(ع) رسیده، آیه خمس شامل فواید و سودهای دیگر هم می‌شود چنان که پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «خمس از هرچه انسان مالک شود، اخراج می‌گردد». و شخصی از موسی ابن جعفر(ع) پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: «در هر چیزی که مردم فایده برند، کم باشد یا زیاد(باید خمس آن داده شود)».
خمس بر چه چیزهایی واجب است؟
خمس در هفت چیز واجب است: 1- غنایم جنگی، 2-غواصی(اشیایی که با فرورفتن در آب دریاها به دست می‌آید)، 3- گنج، 4- معدن، 5- سود تجارت(منفعت کسب)، 6- مال حلال مخلوط به حرام و 7- زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد. اما منفعت کسب چیست؟ هرگاه انسان از طریق زراعت، صنعت، تجارت، کارگری و کارمندی در موسسات مختلف و کسب‌های دیگر، درآمدی به دست آورد چنان چه از مخارج سال خود و همسر و فرزندان و سایر کسانی که نفقه و خرجی آن‌ها را می‌دهد، زیاد آید باید خمس یعنی یک پنجم آن را بپردازد. در خور ذکر است که احکام تکمیلی آن را باید بر اساس فتوای مرجع تقلیدتان یافته و بر همان اساس عمل کنید.
نحوه تعیین سال خمسی برای محاسبه خمس
برای تعیین سال خمسی، انتخاب سال قمری و شمسی هر دو جایز است. سال خمسی برای کسانی که درآمد تدریجی روزانه دارند(مانند تاجر و کاسب) از زمانی است که شروع به کار می‌کنند و برای کارمند و کارگر با اولین درآمد و حقوق، سال خمسی شروع می‌شود. در این صورت چنان چه چیزی از مخارج سال زیاد آمد، باید خمس آن را بپردازد، یعنی آخر سال اگر پول یا اجناس مصرفی مانند: برنج و قند و چای و حبوبات یا مال دیگر اضافه داشته باشد، باید خمسش را بدهد. اگر چیزی مازاد بر درآمدش نداشته باشد، خمس به او تعلق نمی‌گیرد. مثلا اگر کارمند باشید، روزی که اولین حقوق به حساب شما واریز شده، سال خمسی‌تان آغاز شده است، یعنی یک سال بعد از آن روز باید خمس اموال خود را حساب کنید و در صورتی که پول نقد یا جنس مصرفی مانند برنج و غلات اضافه آمده باشد، باید یک پنجم آن را به عنوان خمس به مرجع تقلید خود بپردازید.
اموالی که خمس به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد
تعدادی از این موارد عبارتند از: مالی که یک‌بار خمس آن داده شود دیگر خمس به آن تعلق نمی‌گیرد، بنابراین اگر در سال جدید مصرف نشود و باقی بماند دوباره خمس ندارد. همچنین مهریه زنان، مالی که به انسان ارث می‌رسد، هدیه و چیزی که به انسان بخشیده می‌شود اعم از عیدی، جایزه، مالی که به عنوان خمس یا زکات یا صدقه دریافت می‌شود، خانه‌ای که انسان در آن زندگی می‌کند و وسیله نقلیه‌ای که مورد نیاز انسان است، خمس ندارد. لباس و پوشاک مورد استفاده خانواده هم خمس ندارد.

آیا به یارانه، خمس تعلق می‌گیرد؟
حجت‌الاسلام «مظفر برسلانی» در پاسخ به این سوال که «آیا به یارانه خمس تعلق نمی‌گیرد؟ اگر یک خانواده 4 نفره یارانه‌بگیر باشد و به‌عبارتی در ماه، یک میلیون و 200 هزار تومان و سالانه 14 میلیون و 400 هزار تومان یارانه بگیرد و در پایان سال خمسی‌اش، همین مبلغ در حساب او باشد، باید خمس بدهد یا می‌تواند بگوید که این مبلغ همان یارانه است و نیازی به پرداخت خمس آن نیست؟»، می‌گوید: «اگر مقلد مقام‌معظم رهبری باشد و همه پول‌ها اعم از یارانه و حقوق و ... در یک حساب باشد، می‌تواند این کار را انجام دهد چون لازم نیست که همه خرج‌هایش از پول یارانه‌ها بوده باشد. بنابراین اشکالی ندارد و این مقداری که مانده خمس ندارد. تازه از آن بالاتر هم داریم و اگر کسی یقین داشته باشد که یارانه‌هایش را که در حساب دیگری بوده، خرج زندگی و نیازمندی‌هایش کرده است نه سرمایه‌گذاری، اگر از حقوقش(البته معادل میزان یارانه) در حساب دیگری هم مانده باشد، خمس ندارد».


هر آن‌چه که باید درباره زکات بدانید
زکات از جمله مهم‌ترین واجبات است و تاکید بسیاری بر آن شده است. زکات در کنار نماز و جهاد قرار گرفته و یکی‏ از پنج ستون دین است. در ۵۹ آیه قرآن و حدود 2هزار روایت به زکات اشاره شده است. در قرآن در بسیاری از موارد از واژه صدقه برای اشاره به زکات استفاده شده است و در فقه، زکات را صدقه واجب می‌خوانند. زکات دو نوع دارد: زکات بدن که همان زکات فطره است و در عید فطر پرداخت می‌شود و زکات مال که به غلات چهارگانه، دام‎‌ها و سکه‌ها با شرایط خاصی تعلق می‌گیرد.

معنای لغوی زکات
زکات از ریشه لغوی «ز ک و» دلالت بر رشد و نمو و زیاد شدن دارد. زکات در اصطلاح شرعی به‌معنای وجوب پرداخت اندازه معینی از برخی اموال است که به حد نصابی خاص رسیده باشد. علت این که این واجب، زکات نامیده شده، امید به برکت یافتن مال یا برای پاکیزه کردن نفس انسان است.

زکات به چه چیزهایی تعلق می‌گیرد؟
زکات بنابر مشهور به 9 چیز تعلق می‌گیرد: 1- گندم، 2- جو، 3- خرما، 4- کشمش، 5- طلا، 6- نقره، 7- شتر، 8- گاو، 9- گوسفند. اما زکات مواردی که واجب است چه وقت بر شخص مکلف واجب می‌گردد؟ زکات گندم و جو وقتی واجب می‌شود که به آن‌ها گندم و جو گفته شود و زکات کشمش بنابر احتیاط وقتی واجب می‌شود که غوره است و موقعی که خرما قدری خشک شد که به او ثَمر می‌گویند زکات آن واجب می‌شود ولی وقت دادن زکات در گندم و جو موقع خرمن شدن و جدا کردن کاه آن‌ها و در خرما و کشمش موقعی است که خشک شده باشند. برای زکات طلا و نقره سه شرط وجود دارد: 1- زکات طلا و نقره در صورتی واجب می‌شود که آن را سکه زده باشند و معامله با آن رواج داشته باشد.2- گذشتِ یک سال از خرید آن و 3- رسیدن به مقدار نصاب. نصاب اول طلا بیست مثقال شرعی(حدود ۶۹ گرم) و نصاب اول نقره دویست درهم(حدود ۶۰۰ گرم) و زکات آن یک چهلم است. برای زکات دام (شتر، گاو، گوسفند) چهار شرط وجود دارد: 1- گذشت یک سال، 2- چریدن از علف بیابان نه علوفه چیده شده، 3- بیکار بودن حیوان در طول سال، 4- رسیدن به مقدار نصاب. نصاب اول شتر ۵ نفر است که یک گوسفند زکات آن است. زکات اول گاو ۳۰ راس است که زکات آن یک گوساله دو ساله است. زکات اول گوسفند ۴۰ راس و زکات آن یک گوسفند است.


ثمرات فردی و اجتماعی خمس و زکات
وجوب خمس و زکات به‌عنوان مالیات اسلامی برای رفع مشکلات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم است و تفاوت‌شان در زمینه هزینه و مصارف آن‌ها نمایان می‌شود
جواد رستمی | کارشناس مذهبی - کارکرد خمس و زکات بسیار به همدیگر شبیه است. وجوب خمس و زکات به عنوان مالیات اسلامی برای رفع مشکلات مالی امت، ایجاد عدالت اجتماعی، رفع اختلاف طبقاتی و توزیع عادلانه ثروت، تقویت بنیان‌های دینی جامعه و تقویت بنیه‌ مالی حکومت اسلامی در نظر گرفته شده و تفاوت آن دو در زمینه هزینه و مصارف آن‌ها نمایان می‌شود. موارد مصرف زکات، عمومی و خمس به‌نوعی خصوصی برای حکومت اسلامی در نظر گرفته شده است. سادات و خویشاوندان پیامبر(ص) بنیان گذار حکومت اسلام از زکات محروم اند و فقط محرومان و نیازمندان غیرسادات جامعه اسلامی بر دریافت و استفاده از آن حق دارند. این حکم شاید بر دفع سوءظن و بهانه‌تراشی مخالفان از تسلط خویشان پیامبر بر اموال عمومی موثر باشد.

پاسخ مکتوب امام‌رضا(ع) به یک تاجر درباره خمس
برای بررسی ثمرات دنیوی و معنوی خمس یکی از روایات مشهور، پاسخ مکتوب امام رضا(ع) به تاجر ایرانی در باب درخواست بخشش سهم خمسش است که هر یک از جملات آن ضمن بیان فایده، بر اهمیت آن تاکید دارد: «خداوند پاداش اعمال را تضمین کرده و کیفر سخت گیران را اندوه و غم قرار داده است. هیچ مالی حلال نمی‌گردد مگر از طریقی که خداوند آن را حلال شمرده است. همانا خمس پشتوانه و یاری دهنده ما برای تقویت دین ما و اداره امور زندگی ما و کمک به دوستان ماست و همچنین با آن آبروی خود را از کسانی که از قدرت‌شان بیم داریم، حفظ می‌کنیم. بنابراین آن را از ما دریغ مورزید و در حد توان، خود را از دعای ما محروم نسازید. همانا پرداختِ خمس کلید رزق شماست و شما را از گناهان پاک می گرداند. خمس ذخیره شما برای روز فقر و ناتوانی شما(در قیامت) است. مسلمان کسی است که به عهد و پیمان الهی وفادار بماند و مسلمان نیست آن کس که با زبان پاسخ گوید و با دل مخالفت ورزد.»
دعای خیر امام(ع) برای خمس‌دهندگان
حضرت(ع) می‌فرمایند در صورت پرداخت خمس، دعای خیر ایشان شامل حال پرداخت کننده می‌شود. دعایی که امام معصوم در حق یک مسلمان کند چه تاثیری در دنیا و عقبای او دارد؟ برکات و خیر کثیر است که روانه زندگی و خانواده و مال و اموال او در دنیا و منجر به عاقبت بخیری در آخرت می شود. امام(ع) در ادامه ثمره پرداخت خمس را برکت در مال و کثرت آن بیان می‌کند و می‌فرمایند که رزق و روزی انسان از سوی خداوند با پرداخت خمس بیشتر می شود. حضرت کم شدن گناهان و بخشش آن‌ها را در کنار وفای به عهد مسلمانی از ثمرات پرداخت خمس یادآور می شوند.
ایمن‌شدن از مال دوستی
دیگر فواید پرداخت خمس را می توان از محل هزینه شدن آن به دست آورد یعنی خمسی که پرداخت می‌کنیم کجا هزینه می‌شود و چه تاثیری در جامعه پیرامونی ما دارد؟ مواردی مثل کمک به هزینه‌های اجرای دستورهای دین و تبلیغ اسلام و کمک به نیازمندان از خویشان پیامبر(ص) و در راه ماندگان و یتیمان و مواردی که در روایات بر آن تصریح شده است. همچنین از فواید فردی آن می‌توان به مواردی مثل ایمنی از بخل و دوری از مال دوستی و دنیازدگی اشاره کرد چراکه با پرداخت آن در حقیقت به شکست این صفات ناپسند در ذات و روح و روان خویش کمک کردیم.

عامل همبستگی بین دارا و ندار
درباره زکات هم که مربوط به پرداخت بخشی از مال و دارایی انسان است، به برخی از اجناس مثل گندم، جو، خرما، کشمش، شتر، گاو، گوسفند، طلا و نقره تعلق می‌گیرد. اجناس یاد شده مواردی است که انسان در زندگی بدان نیاز دارد و بخشی از جامعه به دلیل فقر برای تامین آن مشکل دارد. بنابراین برنامه اسلام تامین نیاز فقرا از افراد دارا و ثروتمند است که بیش از نیاز خود از موارد یاد شده در اختیار دارند و اولویت هزینه زکات برای فقرای همان محل دریافت زکات است که افزون بر تامین نیاز فقرای منطقه سبب همبستگی بین دارا و ندار می شود.
کم‌شدن مفاسد اجتماعی
از ثمرات دنیوی زکات هم می‌توان به محل هزینه کرد و مصارف آن اشاره کرد که از توازن در توزیع ثروت و یکسانی جامعه در دارایی گرفته تا کم شدن مفاسد اجتماعی با ایجاد اشتغال و تامین مخارج زندگی افراد که از بزهکاری و سرقت و اعمال خلاف دور می‌شوند و با تشکیل خانواده می‌توانند در زمینه حفظ شئون و عفت جامعه اسلامی هم تاثیر مثبت بگذارند. مواردی مثل جذب افراد و ایجاد مهر و محبت قلبی هم از مصارف هزینه زکات محسوب می شود که پیامبر(ص) انجام دادند و از این طریق زمینه گرایش فکری و سپس جذب آن‌ها پدید آمده است.
ساخت مدارس، کتابخانه، مساجد و ...
ساخت مساجد و مدارس و کتابخانه و مراکز علمی و دینی هم از دیگر مصارف هزینه کرد زکات است که قطعا ثمراتی در تقویت بنیه دینی، فرهنگی و علمی جامعه دارد و ثمره آن هم در ایجاد جامعه پاک و به دور از گناه، با معنویت و سلامت خواهد بود. در خور ذکر است آثار فردی یا معنوی که بر پرداخت خمس و زکات بار شده اثری هم قطعا در زندگی اجتماعی و دنیوی انسان خواهد داشت. به عنوان مثال از برکت رزق و بیمه مال که بگذریم، تقرب به خدا و محبوبیت نزد او شرایط دریافت رحمت خاص حضرت حق را فراهم می کند. وقتی چنین شود زندگی آسان و گره‌ها از مشکلات زندگی باز می‌شود. حتی اگر به ظاهر این اتفاق نیفتد، گره‌های فکری و ذهنی انسان رفع می‌شود بنابراین با نگاه جدید به زندگی و بندگی‌اش، صبر و تحملش افزون شده، گناهانش بخشیده و توفیقاتش بیش از پیش راه گشای زیست فردی و اجتماعی‌اش شده، در نتیجه خواب راحت، زندگی شیرین، قبولی طاعات و عبادات و استجابت دعا به کمک او خواهد آمد. فردی که چنین مسیری را طی کند وجودش در خانواده و اجتماع در بین دوستان و همکاران تاثیرگذار بوده و به اصلاح و تربیت عملی که از خود بروز می‌دهد سبب هدایت و دین دوستی و خدا محوری آنان می‌شود.
منابع این پرونده: پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ویکی فقه، تبیان، مهر و ...