بانوان/ وقتی غدد «هیپوتالاموس» و «هیپوفیز» در بدن بانوان خوب کار نمی کند چه می شود؟

خبر نو/ ريزش موي سر، افزايش موهاي زائد و بروز آکنه سه علامت نگران‌کننده و اعصاب خردکن براي تمام خانم‌ها به شمار مي‌آيد؛ چراکه از همه چيز مهم‌تر زيبايي آنها را تهديد مي‌کند! جدا از مسئله زيبايي، اين علائم مي‌تواند با بي‌نظمي قاعدگي و حتي گاهي نازايي نيز همراه باشد. اما اصلا چرا چنين علائمي در بدن خانم‌ها بروز پيدا مي‌کند؟ به گفته دکتر سعيد کلباسي، فوق‌تخصص غدد و متابوليسم، مهم‌ترين علت اين علائم، اختلالات هورموني و بالا رفتن ميزان هورمون‌هاي مردانه در بدن خانم‌هاست. حال اگر کنجکاو شده‌ايد که بدانيد چرا هورمون‌هاي مردانه در بدن يک خانم افزايش پيدا مي‌کند و چگونه مي‌توان اين اختلالات هورموني را درمان کرد، اين مطلب را بخوانيد. صحبت‌هاي اين استاديار دانشگاه علوم‌پزشکي شهيد بهشتي مي‌تواند به شما در شناختن علت مشکلات‌تان و راه‌هاي خلاص شدن از آنها کمک کند. هورمون‌ها به هم مي‌ريزند اگر. . . براي اينکه تعادل هورمون‌ها در بدن يک خانم حفظ شود، هيپوتالاموس و هيپوفيز مغز و تخمدان‌ها بايد عملکرد صحيحي داشته باشند بدين ترتيب GnRH از هيپوتالاموس ترشح شده و باعث ترشح هورمون‌هاي FSH و LH مي‌شود. اين هورمون‌ها نيز تخمدان‌ها را تحريک مي‌کنند. به اين صورت است که هر ماه يک تخمک آزاد مي‌شود، مخاط رحم پرورش پيدا مي‌کند و بعد دچار ريزش مي‌شود. اين مراحل، فيزيولوژي طبيعي عادت ماهانه را تشکيل مي‌دهد اما گاهي اوقات بعضي بيماري‌ها اين فيزيولوژي را دچار اختلال مي‌کند که شايع‌ترين آنها بيماري‌هاي تخمدان به‌خصوص سندرم تخمدان پلي‌کيستيک است. بيماري‌هاي تيروئيد نيز چه به صورت کم‌کاري و چه پرکاري معمولا خود را با اختلالات در عادت ماهانه نشان مي‌دهد. در کم‌کاري‌هاي تيروئيد معمولا خونريزي‌هاي عادت ماهانه زياد شده يا عادت ماهانه خيلي مکرر مي‌شود. اما در پرکاري‌هاي تيروئيد خونريزي‌هاي ماهانه يا قطع مي‌شوند يا حجم آنها کاهش پيدا مي‌کند. يکي ‌ديگر از دلايل اختلالات هورموني در خانم‌ها بالا بودن هورمون پرولاکتين است که مي‌تواند ناشي از وجود يک تومور خوش‌خيم به نام پرولاکتينوما در هيپوفيز باشد. اختلالات غده فوق کليه نيز مي‌تواند تعادل هورمون‌ها را در بدن خانم‌ها به هم بزند. درواقع از لايه داخلي غشر فوق کليه، هورمون‌هاي آندروژن يا مردانه ترشح مي‌شود که اگر سطح آنها بالا برود، عادت ماهانه و تعادل هورموني دچار اختلال مي‌شود. فقط جلوي سرتان کم‌مو شده؟! ريزش موي سر، افزايش موهاي زائد و بروز جوش و آکنه در خانم‌ها علل بسيار زيادي مي‌تواند داشته باشد اما اگر هر سه اين علائم با هم اتفاق بيفتد مهم‌ترين علت آن افزايش هورمون‌هاي مردانه است. البته در بدن همه خانم‌ها به صورت فيزيولوژيک، مقدار کمي هورمون مردانه وجود دارد که بخش عمده آن از تخمدان‌ها و بخشي هم از غده فوق کليه ترشح مي‌شود. زماني که ميزان اين هورمون بالا مي‌رود، علائمي ‌تحت عنوان‌ «هايپرآندروژنيسم» ايجاد مي‌شود. يکي از اين علائم، ريزش موي سر با تيپ مردانه است؛ يعني درست مانند يک مرد که با بالارفتن سن دچار ريزش مو از جلو و کناره‌هاي سر مي‌شود، يک خانم نيز ممکن است چنين ريزش مويي پيدا کند بنابراين هيچ‌گاه در اين وضعيت موهاي پس سر کم نمي‌شود و فقط جلوي سر ريزش پيدا مي‌کند. البته بايد توجه داشته باشيد ريزش موي سر به تنهايي علل بسيار زيادي دارد؛ براي مثال ممکن است بر اثر بلوغ، کمبود ويتامين‌ها، بارداري، شيمي‌درماني، اختلالات ايمني(کچلي موضعي)، سوء‌تغذيه، پرکاري تيروئيد، استرس و. . . نيز ايجاد شود. موي زائد با موي کرکي فرق دارد! از ديگر علائم بالا رفتن هورمون‌هاي مردانه مي‌توان به رشد موهاي زائد شبيه به يک مرد اشاره کرد که تحت عنوان «هيرسوتيسم» شناخته مي‌شود. در حالت طبيعي، موي زائد در نواحي مختلف بدن يک خانم هم به وجود مي‌آيد اما اگر روي چانه، وسط قفسه سينه، قسمت‌هاي داخلي ران و بازو، روي دو کتف، بالاي باسن، ناحيه زير گوش و لب فوقاني باشد، غير عادي محسوب مي‌شود. البته بايد بين موهاي کرکي و موهاي زائد تفاوت قائل شد. درواقع همه خانم‌ها به‌خصوص در مناطق کويري مثل ايران، موهاي کرکي نيز دارند که دليل بر وجود اختلال هورموني نمي‌شود. موهاي زائد درصورتي هيرسوتيسم شناخته مي‌شوند که زبر، زمخت و مشکي باشند و با تيپ مردانه در مکان‌هاي ذکرشده ايجاد شوند. در بعضي موارد نيز فرد علائمي از افزايش هورمون‌هاي مردانه مثل موهاي زائد دارد اما آزمايش خون مشکلي را نشان نمي‌دهد. اين حالت، هيرسوتيسم ايديوپاتيک (هيرسوتيسم با علت ناشناخته) نام دارد. درواقع هيرسوتيسم و زياد بودن موهاي زائد در بعضي خانم‌ها مي‌تواند به صورت فاميليال باشد؛ براي مثال ممکن است هم مادر و هم دختر به آن مبتلا باشند و اختلال هورموني مطرح نباشد. پوست‌تان چرب و زمخت شده؟ بالا رفتن سطح هورمون‌هاي مردانه باعث بروز آکنه و چرب شدن پوست و موي سر مي‌شود. در مراحل شديدتر نيز پوست مانند يک مرد مقداري زمخت مي‌شود. علاوه بر اينها، به‌تدريج بافت چربي طبيعي به‌خصوص در ناحيه مياني بدن و باسن کم مي‌شود و بافت عضلاني افزايش پيدا مي‌کند. گاهي اوقات نيز سايز سينه‌ها کوچک‌تر شده و تمايلات جنسي مختل مي‌شود. در حقيقت ابتدا علائم زنانگي کم مي‌شود و بعد به تدريج هايپر آندروژنيسم يا علائم ناشي از افزايش هورمون‌هاي مردانه بروز پيدا مي‌کند. بعد از آن نيز اگر اختلال هورموني شديد باشد عادت ماهانه به هم مي‌ريزد؛ براي مثال ممکن است فرد چندين ماه يا حتي براي يک تا دو سال عادت ماهانه نشود يا اينکه خيلي زود به زود عادت ماهانه شود. اگر عادت ماهانه بيشتر از سه ماه قطع شود به اين حالت آمنوره ثانويه گفته مي‌شود. اگر هم زود به زود اتفاق بيفتد هيپرمنوره ناميده مي‌شود. زايمان نداشته‌ايد اما ترشح شير داريد؟ يکي ديگر از علائم اختلالات هورموني، ترشح شير از سينه در زماني غير از بارداري و زايمان است که بر اثر عوامل مختلفي از جمله وجود تومور در هيپوفيز، تخمدان پلي‌کيستيک، مصرف قرص‌هاي اعصاب، قرص‌هاي معده و. . . اتفاق مي‌افتد. درواقع پرولاکتين يا هورمون شير يکي از هورمون‌هاي مترشحه از هيپوفيز قدامي است که در بارداري و بعد از زايمان ميزان آن افزايش پيدا مي‌کند و باعث ترشح شير از سينه مي‌شود اما بالا رفتن آن در زماني غير از بارداري مي‌تواند باعث اختلال قاعدگي و نازايي شود. کافي است يک آزمايش خون بدهيد شايع‌ترين راه تشخيص اختلالات هورموني انجام آزمايش خون و اندازه‌گيري سطح هورمون‌هاي FSH LH، TSH، استراديول، پروژسترون، 17 هيدروکسي پروژسترون، تستوسترون، دهيدرواپي آندروسترون سولفات، آندروستنديون، پرولاکتين و. . . است. اين آزمايش معمولا به صورت ناشتا در فاز فوليکولار يعني روز سوم يا چهارم يا پنجم عادت ماهانه انجام مي‌شود. با اين آزمايش مي‌توان وضعيت هورمون‌هاي تخمدان، تيروئيد، فوق کليه و هيپوفيز را بررسي کرد. راه ديگر تشخيص، انجام سونوگرافي و تصويربرداري از تيروئيد، غدد آدرنال، غده فوق کليه و تخمدان است. براي بررسي هيپوفيز نيز‌ ام. آر. آي درخواست مي‌شود. بهترين راه تشخيص تخمدان پلي‌کيستيک نيز سونوگرافي از طريق واژن است. نگران بال مرغ نباشيد! در گذشته اين مسئله مطرح بود که به مرغ‌ها براي رشد بيشتر هورمون داده مي‌شد به‌خصوص هورمون‌هاي آنابوليک مثل آندروژن که در بدنسازي هم استفاده مي‌شود. اين موضوع باعث مي‌شد تعادل هورموني در بدن خانم‌ها به هم بخورد اما الان با نظارت وزارت بهداشت و سازمان دامپزشکي ديگر از اين هورمون‌ها استفاده نمي‌شود بنابراين نگراني از اين لحاظ وجود ندارد. شايد تخمدان پر از کيست شده باشد تخمدان پلي کيستيک شايع‌ترين علت اختلالات هورموني در خانم‌هاست. در اين بيماري تخمدان‌ها بزرگ مي‌شوند و کيست‌هاي متعدد و ريز پيدا مي‌کنند. اين سندرم دو ويژگي عمده دارد. يکي از آنها بالا بودن هورمون‌هاي مردانه و بروز علائمي مثل افزايش موهاي زائد، ريزش موهاي سر، پوست چرب و گاهي ترشح شير از سينه است و مشخصه ديگر آن نيز اختلال در تخمک‌گذاري و قاعدگي است. اين بيماران ممکن است براي چند ماه عادت ماهانه نشوند يا عادت‌ماهانه‌هاي‌شان دير به دير اتفاق بيفتد. البته اين سندرم به صورت يک طيف است؛ براي مثال گاهي فقط خود را با مقداري افزايش موهاي زائد نشان مي‌دهد و گاهي حتي با نازايي و ديابت ديده مي‌شود. درواقع معتقد هستيم که اين بيماري از عوامل اصلي سندرم مقاومت به انسولين محسوب مي‌شود و مي‌تواند زمينه‌ساز بروز ديابت باشد. از طرف ديگر چون معمولا باعث چاقي مرکزي بدن در ناحيه شکم، باسن و قسمت‌هاي بالاي ران مي‌شود، تقريبا معادل با سندرم متابوليک است و مي‌تواند زمينه‌ساز بيماري‌هاي قلبي و عروقي نيز باشد. داروي ديابت به کمک شما مي‌آيد افراد مبتلا به تخمدان پلي‌کيستيک به دليل بالا بودن سطح انسولين و مقاومت بدن‌شان به انسولين، سه‌برابر بيشتر در خطر ابتلا به ديابت قرار دارند بنابراين کاهش وزن، ورزش کردن و استفاده از داروهاي ديابت مثل متفورمين و گلوتازون نقش اصلي را در درمان اين بيماري بازي مي‌کنند. بهترين راه براي بررسي آن نيز سونوگرافي واژينال است. خانوم! ‌ داري مرد ميشي! البته در سونوگرافي تعدادي از افراد سالم نيز تظاهراتي شبيه به تخمدان پلي‌کيستيک ديده مي‌شود درصورتي که فرد اختلال هورموني ندارد. اين حالت بيماري محسوب نمي‌شود بلکه نوع مورفولوژيک تخمدان پلي‌کيستيک (PCOM) به حساب مي‌آيد بنابراين نيازي به درمان هم ندارد. لازم به ذکر است که تخمدان پلي‌کيستيک معمولا از نوجواني آغاز مي‌شود و تظاهرات آن اغلب بين 20 تا 30 سالگي ديده مي‌شود. علاوه بر اين درست مثل بيماري ديابت، امروزه خانم‌هاي لاغر هم مانند افراد چاق در خطر ابتلا به سندرم پلي‌کيستيک قرار دارند. اين دو بيماري را با هم اشتباه نگيريد! يکي از مشخصه‌هاي سندرم تخمدان پلي‌کيستيک، بالا بودن سطح پرولاکتين خون است. اين موضوع خيلي اوقات با تومورهاي هيپوفيز اشتباه مي‌شود. گرچه تومورهاي هيپوفيز هم باعث افزايش پرولاکتين مي‌شوند اما بايد توجه داشت ميزان اين هورمون در سندرم تخمدان پلي‌کيستيک بيشتر از دو تا 5/2 برابر نمي‌شود اما در تومورهاي هيپوفيز مقدار آن به چهار تا پنج برابر و گاهي حتي تا 10 برابر حد طبيعي مي‌رسد بنابراين هر فردي که پرولاکتين بالا دارد لازم نيست ام.‌آر.آي مغز انجام دهد. هر دارويي مناسب شما نيست براي درمان اختلالات هورموني و مرتب شدن عادت‌ماهانه‌ها مي‌توان از داروهايي مثل قرص‌هاي ضدبارداري LD، ياسمين، مارولون، ياز، ديان، سيپروترون کامپاند، اتيسترون و. . . استفاده کرد. داروهاي ديگري نيز وجود دارند که ضد هورمون‌هاي مردانه هستند؛ از جمله اسپيرونولاکتون، سيپروترون استات و فلوتاميد. گروه ديگري از داروها از جمله فيناسترايد نيز تبديل هورمون مردانه را به فرم فعالي که باعث ريزش موي مردانه يا رشد موهاي زائد مي‌شود، مهار مي‌کنند بنابراين خانواده‌هاي دارويي در درمان اختلالات هورموني بسيار متنوع هستند و پزشک بايد با توجه به شرايط بيمار نوع مناسب آنها را تجويز کند. براي مثال اگر فرد اختلال عادت ماهانه داشته باشد و پزشک برايش اسپيرونولاکتون تجويز کند، شايد وضعيتش بدتر شود زيرا اين دارو ممکن است لکه‌بيني ايجاد کند و عادت ماهانه را به هم بريزد بنابراين در چنين فردي بهتر است از داروهايي مثل سيپروترون کامپاند استفاده کرد. در مقابل اگر خانمي فقط از ريزش مو شکايت داشته باشد و در عين حال عادت‌ماهانه‌هايش مرتب باشد، بهتر است از داروهايي مثل اسپيرونولاکتون استفاده کند. اگر خانمي فقط مشکل عادت نشدن يا عقب افتادن عادت‌ماهانه را دارد مي‌تواند به صورت دوره‌اي از قرص ها ي پروژستروني مثل مدروکسي پروژسترون استات يا ديدروژسترون استفاده کند، بدون اينکه به بقيه داروهاي هورموني LD يا امثال آن نياز داشته باشد. درواقع مصرف داروهاي هورموني حاوي استروژن با خطر چاقي همراه است. به طور کلي در درمان اختلالات هورموني ابتدا بايد با يک شرح حال دقيق و معاينه ، بيماري تشخيص داده شود و بعد به درمان پرداخت. استرس نيز يکي از عوامل موثر بر عادت ماهانه خانم‌هاست اما باعث بالا رفتن هورمون‌هاي مردانه در بدن نمي‌شود. درواقع استرس و همچنين ورزش‌هاي سنگين هر دو مي‌توانند باعث عادت ماهانه‌هاي ناگهاني يا قطع‌شان شوند. علاوه براين، استرس بر ميزان ترشح هورمون کورتيزول از غده فوق کليه نيز تاثير مي‌گذارد.