گوناگون/ آیا خدا خودکشی را می‌بخشد؟

خودکشی هم نوعی از مرگ است که گاه در نتیجه سبک زندگی روی می‌دهد. استفاده از غذاهای ناسالم، تن‌آسایی، بی‌احتیاطی در رانندگی و بسیاری از موارد دیگر که گاه به طور ارادی انتخاب می‌کنیم و مسیر زندگی را به سمت خودکشی می‌کشاند. نکته قابل توجه این است که در آموزه‌های دینی ما بارها بر لزوم توجه به سبک زندگی سالم تأکید شده و آیات قرآن و کلام پربار اهل بیت علیهم السلام در این باره بسیار است.

 در آستانه روز جهانی پیشگیری از خودکشی در گفت‌وگو با حجت الاسلام رضا محمدی، کارشناس مسائل دینی، به بررسی آثار خودکشی در جامعه و سرانجام ابدی افرادی که اقدام به این عمل می‌کنند، پرداخته است.

نهی قرآن از خودکشی: خودتان را هلاک نکنید!

رویکرد قرآن نسبت به خودکشی چیست؟

در قرآن کریم آیه‌ای که به‌طور صریح و مستقیم به خودکشی اشاره داشته باشد وجود ندارد، اما برخی آیات به گونه‌ای اشاره به خودکشی یا کارهایی که موجب هلاکت و ضرر به نفس می‌شوند، دارند. یکی از این آیات، آیه 195 سوره بقره است که می‌فرماید: «وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ؛ خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید.»

این آیه، به‌طور کلی از انجام کارهایی که به ضرر خود انسان یا موجب هلاکت نفس می‌شود، نهی کرده است. خودکشی نیز یکی از مصادیق این هلاکت محسوب می‌شود.

همچنین، در آیات دیگر قرآن، مفاهیم مرتبط با هلاکت و ضرر رساندن به خود نیز ذکر شده‌اند. به عنوان مثال، عدم رعایت احتیاط در جنگ، خوردن چیزهایی که به سلامت آسیب می‌زند، و حتی گناهانی همچون حرام‌خوری که به تدریج انسان را به هلاکت می‌کشاند.

خداوند در آیات 29 و 30 سوره نساء نیز به طور مشخص می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا؛ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَٰلِکَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِیهِ نَارًا وَکَانَ ذَٰلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرًا؛ و خودتان را نکشید زیرا خدا همواره به شما مهربان است؛ و هر کس از روی دشمنی و ظلم چنین کند، پس او را به زودی در آتش دوزخ درآوریم و این کار برای خدا آسان است.»

لذا، اگرچه قرآن به‌صورت صریح واژه "خودکشی" را به کار نبرده، اما این‌گونه اعمال در چارچوب کلی نهی از ضرر رساندن به نفس و هلاکت، تحت شمول قرار می‌گیرند. 

پشیمانی بعد از اقدام به خودکشی

آیا پشیمانی بعد از اقدام به خودکشی،‌گناه فرد را کم می‌کند؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم اگر کسی اقدام به خودکشی کرد و قبل از مرگش واقعاً پشیمان شد و توبه کرد، آیا خداوند او را می‌بخشد؟

در بسیاری از موارد، افرادی که دست به خودکشی می‌زنند، ممکن است پس از آن پشیمان شوند. برای مثال، اگر کسی خودش را از بالای ساختمانی به پایین پرتاب کرد و مدتی در بیمارستان بستری شد یا اگر سمی مصرف کرد و سپس توبه کند، اما کنترل اوضاع از دستش خارج شود، ممکن است توبه او مورد پذیرش خداوند قرار بگیرد. یعنی امکان دارد خداوند از این گناه او بگذرد، چون حقیقتاً پشیمان شده.

پس احتمال بخشیده شدن این افراد وجود دارد و نمی‌توان با قاطعیت گفت که حتماً بخشیده نمی‌شوند. هرچند امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند که «مؤمن به هر بلایی دچار می‌شود، اما خودکشی نمی‌کند.» که به این معناست که مؤمن هرگز خودکشی نمی‌کند. البته ممکن است شخصی بعد از اقدام به خودکشی توبه کرده و باز گشته باشد.

اگر خودکشی در اثر جنون باشد، حکم آن چیست؟ مثلاً فردی دچار حالت جنون شود و در این حال به خودش ضربه بزند که منجر به مرگش شود.

دقت کنید خودکشی زمانی رخ می‌دهد که فرد اختیار داشته و متوجه کاری که انجام می‌دهد باشد. اما اگر در حالت جنون باشد، این دیگر خودکشی محسوب نمی‌شود. خودکشی تنها در حالتی است که فرد با اراده و اختیار خود دست به این عمل بزند. اگر اراده‌اش به هر دلیلی سلب شود، مثلاً به دلیل جنون یا عوامل دیگر، در این صورت هیچ مسئولیتی بر عهده او نیست و گناهی مرتکب نشده است.

در صورتی که فرد با اختیار کامل خودکشی کند، قبح گناهش بیشتر می‌شود. البته اگر عوامل فشاری موجب کاهش اختیار او شده باشند، به همان نسبت از شدت قبح گناه کاسته می‌شود و مسئولیت و مؤاخذه کمتری خواهد داشت. اما اگر اختیار به کلی سلب شود، هیچ گناه و مسئولیتی وجود نخواهد داشت.

برای افرادی که خودکشی کردند ولی قبل از رسیدن مرگ توبه کردند، چه باید کرد؟ آیا می‌توان تعبیری از آخرت آنها داشت که منزلگاه خوب یا بدی دارند؟

اگر فردی پس از اقدام به خودکشی واقعاً پشیمان شود و توبه کند، نمی‌توان در مورد آخرت او قضاوت قطعی کرد. شاید خدا او را ببخشد و شاید خیر. که همه اینها به علم و اراده الهی مربوط است.

اما خانواده و نزدیکان او باید تا حد امکان برایش اعمال خیر انجام دهند و اگر حقی بر گردن او بوده، آن را ادا کنند. چرا که اگر او با ایمان از دنیا رفته، هرچند گناه بزرگی مرتکب شده، اما باید برای جبران این گناه بیشتر به فکر او بود و اعمال نیک انجام داد.

خودکشی و آزار همیشگی خانواده

یکی از آثار و نتایج پایدار خودکشی این است که فردی که اقدام به این کار می‌کند، آسیب جبران‌ناپذیری به خانواده و اطرافیان خود می‌زند.

همین طور است. اگر کسی خودکشی کند و با این کار باعث بی‌آبرویی خانواده‌اش شود، گناه او چند برابر می‌شود. خود خودکشی، یک قتل نفس است و زمانی که پیامدهای منفی برای خانواده‌اش به وجود می‌آید، قبح گناه بیشتر شده و به بزرگی آن افزوده می‌شود. به عبارت دیگر اگر خودکشی باعث آسیب به آبروی خانواده فرد شود، این موضوع گناه را بزرگتر می‌کند، چرا که نه تنها قتل نفس رخ داده، بلکه تبعات اجتماعی و روانی سنگینی نیز بر خانواده و اطرافیان وارد می‌شود.

خودکشی یک نفر، نه تنها باعث اندوه و غم شدید خانواده و نزدیکان می‌شود، بلکه می‌تواند عواقب روانی، اجتماعی و حتی مالی طولانی‌مدت را برای اطرافیان به همراه داشته باشد. احساس گناه، شرمساری و فشارهای اجتماعی از جمله تأثیرات منفی است که بر نزدیکان فرد تحمیل می‌شود و گاهی این آثار تا نسل‌های بعدی هم ادامه پیدا می‌کند.

با این حال، از نظر شرع مقدس اسلام، رفتار ما با کسی که خودکشی کرده، مشابه رفتار با یک مؤمن است؛ یعنی او را در قبرستان مسلمان‌ها دفن می‌کنیم، برایش نماز می‌خوانیم، او را غسل داده و کفن می‌کنیم. این نشان می‌دهد که از نظر ظاهر، این شخص حداقل یک مسلمان بوده است.

در نهایت، آنچه برای بازماندگان چنین افرادی مهم است، انجام اعمال خیر و دعا برای آن فرد است تا گناهان احتمالی‌اش بخشیده شود و وضعیت اخروی او بهبود پیدا کند.