ابنیه/ روزگار تلخ قبرستان تاریخی «ابن بابویه» برای ساکنان شهیرش

تابناک/ آرامگاه ابن بابويه که نخستين گورستان شهرري و دومين گورستان تهران که بسياري از مشهورترين چهره‌هاي ايران در آن مدفون شده‌اند، روزگار چندان خوشايندي را پشت سر نمي‌گذارد و علي‌رغم تلاش‌ها براي بازسازي بخش‌‌هايي از آن، وضعيت آشفته اين قبرستان تاريخي نگران کننده است و اوضاع آنچنان عجيب است که يافتن قبر چهره‌هاي شهير نيز به سادگي ممکن نيست. بقعه ابوجعفر معروف و ملقب به شيخ صدوق ابن‌بابويه که در آرامگاهي به همين نام قرار دارد، در خيابان ابن‌بابويه و بالاتر از سه‌راه ورامين شهر ري در شهر تهران واقع است. آرامگاه اين عالم شهير سده چهارم هجري قدمتش به دوره قاجار و به زمان فتحعلي شاه مي‌رسد. بنابر روايات معتبر و مستند، مزار شيخ صدوق از نظر‌ها پنهان بوده تا اين که سيل عظيمي در شهر ري به وقوع مي‌پيوندد و زمين شکافته شده و مزاري پيدا مي‌شود که متعلق به شيخ صدوق بوده که پس از نهصد سال همچنان سالم و بدون آسيب باقي مانده بود و به همين دليل پادشاه وقت دستور مي‌دهد که در اين مکان آرامگاهي ساخته شود. علامه مرعشي ‌يکي از روحانيون حاضر بر پيکر اين بزرگوار مي‌گويد: «من دست او را بوسيدم، ديدم که پس از گذشت نهصد سال از دفن، دستش بسيار نرم و لطيف بود و حتي خاطرم هست که ناخن يکي را گرفته و ناخن ديگر را نگرفته بود.» قبر مرحوم شيخ صدوق به واسطه ويراني شهر هشت هزار ساله ري به دست چنگيز خان مغول و خوارزمشاهيان و تيموريان و سيل‌هاي مهيب و سخت، چندين مرتبه ويران و سر‌انجام در زمان قاجار‌ بناي کنوني آن احداث شد، که اکنون از جمله بقعه‌هاي شاخص از لحاظ معماري در دوره قاجار محسوب مي‌شود. از جمله چهره‌هاي سرشناسي که در آرامگاه ابن بابويه مدفون هستند مي‌توان به غلامرضا تختي، علي اکبر دهخدا، دکتر سيد حسين فاطمي، رحيم موذن‌زاده اردبيلي، ميرزاده عشقي و هادي اسلامي اشاره کرد و به همين دليل و همچنين قدمت تاريخي اين مجموعه که حتي در سنگ قبر عامه دفن شدگان نيز مشهود است، در سال 1375 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد. آرامگاه ابن‌بابويه، آرامگاه‌هاي خانوادگي و قديمي، عجيب و غريبي دارد که هر زيارت‌کننده‌اي را وسوسه مي‌کند به داخلشان نگاهي بيندازد اما اگر قبلاً سري به اين بافت تاريخي زده باشيد و پس از يک يا دو دهه به ابن باويه دوباره مراجعه کرده باشيد، افسرده خواهيد شد، چرا که نه تنها بخشي از بافت تاريخي اين قبرستان از بين رفته، بلکه تخريب‌هاي جدي در سطوح مختلف نيز صورت پذيرفته است. نکته عجيب تر اينکه طرح توسعه آرامگاه شوخ صدوق در دستور کار قرار گرفته و بخشي از قبرهاي اطراف آرامگاه سابق عملاً در ذيل اين آرامگاه رفته‌اند و ساختمان تاريخي حين آرامگاه شيخ صدوق نيز در حال تخريب است و اين در حالي است که ابن باويه برخلاف حرم‌ امام رضا (ع) با حجم بالاي زائران مواجه نيست که چنين بناي عظيمي را نياز داشته باشد و اساساً چنين توسعه‌اي که منجر به نابودي بناي سابق مي‌شود، ضروري نداشت. به واسطه خاک آهکي که در گذشته در قبرها استفاده مي‌شده و عدم تقويت و کود و آبريزي به موقع براي درختان ابن باويه، تعداد بالايي از درختان اين قبرستان تاريخي که فضاي دلنشيني را براي هر زائر پيش مي‌آورد، خشک و قطع شده و بافت گياهي اين محدوده به شدت به خطر افتاده و ظاهراً براي توقف اين روند، به تازگي چاه آبي در ابن باويه در نظر گرفته شده و آبياري درختان از سر گرفته شده که طبيعتاً کافي نيست. اگرچه طبق نامه‌ وزارت کشور به سازمان‌هاي ذي‌ربط از جمله شهر‌داري و فرمانداري، دستور منع‌ دفن مردگان در اين محدوده به منظور حفظ يادگار به جاي مانده از پيشينيان صادر شد اما به واسطه آنکه چنين اتفاقي منجر به متروک شدن اين فضا مي‌شود، در سال‌هاي اخير با هدف تامين بخشي از هزينه‌هاي اين قبرستان و همچنين بازگرداندن مردم اين مجموعه، واگذاري قبر به مردم آزاد شده و اموات تازه‌اي در ابن باويه دفن شده‌اند. «طرح باغ مشاهير» از جمله طرح‌هايي بود که به منظور ساماندهي اين مکان در سال 73 از سوي شهرداري پيشنهاد و با در نظر گرفتن اعتباراتي آغاز شد، تخريب حدود 400 مقبره از مقابر قديمي اين گورستان را به منظور مسطح سازي زمين هاي محوطه آرامگاه به دنبال داشت اما عدم هماهنگي‌هاي لازم با صاحبان مقابر و مسئولان سازمان ميراث فرهنگي ناتمام باقي ماند به طوري که تا‌کنون نيز اقدامي جهت ساماندهي مقابر اين آرامگاه انجام نشده است. البته شواهد نشان مي‌دهد چنين طرحي از ابتدا نيز چندان دقيق نبوده، چرا که شيب ابن باويه با حذف چند هزار قبر نيز قابل يکسان سازي نيست و به واسطه آنکه روزگاري تپه بوده، از فراز و نشيب فراواني برخوردار است و نمي‌توان چنين طرح‌هايي را به همين سادگي برايش اجرا کرد اما به هر حال بعيد نيست به قيمت نابودي گروهي از قبرهاي مردم، طرحي اجرا شود. وضعيت کنوني قبرستان به‌ گونه‌اي که نگارنده امروز موفق به يافتن قبر بستگانش در اين مجموعه نشد و اساساً هيچ مسئولي نيز وجود نداشت که بتواند محل قبور را راهنمايي کند و به واسطه غيرمنظم دفن کردن اموات در يک سده اخير، وضعيت اين مجموعه بسيار آشفته است و آنچه از اين آشفتگي دردآورتر است، استمرار اين وضعيت و بي‌توجهي مسئولان امر براي تغيير اوضاع اين قبرستان تاريخي است.