ابنیه/ اطلاعاتی از موزه «مردان نمکی» زنجان

پورتال تخصصي گردشگري/ مردان نمکي چندين موميايي کشف شده از معدن نمک چهرآباد استان زنجان مي‌باشند. معدن نمک چهرآباد با ارتفاع 1350 متر از سطح دريا در 75 کيلومتري غرب شهر زنجان و يک کيلومتري جنوب روستاي حمزه‌لو قرار دارد. تا سال 1372 بهره‌برداري نمک در معدن چهرآباد به صورت سنتي و با استفاده از ابزارهاي دستي انجام مي‌شد. در همين سال شرکت زنجان نصر، برنده مزايده بهره‌برداري از معدن نمک گرديد و از اين تاريخ به بعد بهره‌برداري از معدن با استفاده از ماشين‌آلات مکانيکي آغاز شد. در اولين سال بهره‌برداري در زمستان 1372 معدن‌کاران هنگام باطله‌برداري و استخراج نمک با بولدوزر، نيم ‌تنه انساني را يافتند که ريش و موي بلند داشته و حلقه گوشواره‌اي از جنس طلا در گوش چپ وي بوده است. با وجود کشف استثنايي مرد نمکي يک در سال 1372، متأسفانه تلاش چنداني براي تعطيل کردن استخراج مکانيکي و لغو بهره‌برداري از معدن صورت نگرفت. در پاييز 1383 معدنکاران در حين کار با بولدوزر مجدد با بقاياي اسکلت انساني مواجه شدند که به دليل کار با بولدوزر تا حد زيادي متلاشي شده بود. با جستجوي معدنکاران در ميان خاک‌هاي آشفته، علاوه بر جمع‌آوري قسمت‌هايي از بقاياي انساني تکه ‌تکه شده، شماري اشيا به دست آمد که توسط بهره‌بردار به اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان منتقل شد. بررسي‌هاي اوليه روي بقاياي انساني که پس از انتقال به ميراث فرهنگي، مرد نمکي 2 نامگذاري شد، نشان داد که اين بقايا متعلق به مردي ميانسال با ميانگين قد حدود 180 سانتي‌متر بوده که در جريان ريزش ديواره‌ها و سقف تونل کشته شده است. از جمله اشيايي که همراه اين مرد نمکي يافت شد مي‌توان به تکه سبد و ميخ‌هاي چوبي، طناب‌هاي گياهي، منسوجات و … اشاره کرد. کشف اتفاقي مرد نمکي 2 و مجموعه‌اي از اشيا، موجب از سرگيري پژوهش‌هاي باستان‌شناختي در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت 11 سال گرديد. بنابراين کاوش در معدن به منظور نجات‌‌بخشي آثار و بقاياي باقي مانده ابتدا به سرپرستي امير الهي و سپس ابوالفضل عالي در دي و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم کاوش نيز در پاييز 1384 ادامه يافت. بقاياي مرد نمکي 3 همچون مرد نمکي 2 به صورت اتفاقي و طي کار باطله‌برداري بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال 1383 کشف شد. به دليل کشف موميايي توسط بولدوزر، اين جسد نيز به صورت متلاشي شده و تکه‌تکه يافت شد. بقاياي موميايي شماره 3 شامل استخوان، لباس و قسمت‌هايي از بافت نرم فردي بود که همچون معدنچيان ديگر بر اثر ريزش تونل و سقوط يک سنگ چند تني روي او کشته شده بود. مرد نمکي 4 سالم‌ترين و کامل‌ترين موميايي مکشوفه از معدن چهرآباد است. علي‌رغم آسيب‌ديدگي به هنگام مرگ، تقريباً بيشتر قسمت‌هاي بدن سالم باقي مانده است که شامل مجموعه استخوان‌ها و بافت نرم وي است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک شده است. به هنگام کشف، جسد در وضعيف رو به زمين بوده است به اين صورت که صورت و قسمت جلوي بدن روي خاک قرار گرفته بود و دست‌ها از ناحيه آرنج خم شده و دست چپ روي زمين و دست راست در حالت تقريباً مشت شده بود. پاي راست به صورت نيمه باز و پاي ديگر جمع شده در زير شکم قرار داشت. با وجود شکستگي جمجمه در چند قسمت دليل مرگ بر اساس تحقيقات انجام يافته توسط دکتر شکوهي با عکسبرداري سي‌تي اسکن، فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب در نتيجه ريزش تونل‌ها و ريزش خاک و آوار روي وي بوده است. بر اساس تحقيقات انجام گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي، پسر جواني بوده که به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد اين موميايي 170 تا 175 سانتي‌متر است. در گوش‌هايش حلقه‌هايي از جنس نقره ديده مي‌شود. موهاي سر وي کوتاه و به رنگ خرمايي است. به همراه اين جوان موميايي شده اشياي جالب توجهي نيز کشف گرديد. يکي از اين اشيا چاقوي فلزي با دسته استخواني است که در غلافي چرمي به کمربند پارچه‌اي او بسته شده است. از اشياي ديگر مي‌توان به دو کوزه کوچک سفالي سالم اشاره کرد. همچنين طناب‌هاي گياهي، يک مهره کوچک با لعاب آبي، يک پي‌سوز سالم دود زده و 11 تکه سفال نيز همراه اين جسد يافت شده است. از ويژگي‌هاي بسيار مهم اين موميايي طبيعي، لباس کامل است که بر تن او ديده مي‌شود. اين لباس از بالاپوشي بلند، يک شلوار و کفش چرمي تشکيل شده است. با انجام آزمايش‌هاي سال‌يابي به روش کربن 14 که بر روي نمونه استخوان‌ها و پارچه‌هاي مجموعه صورت گرفت، قدمتي حدود 1700 سال (اواخر اشکاني- اوايل ساساني) براي مرد نمکي تعيين گرديد. مرد نمکي شماره 5 در کاوش فصل دوم در حالي يافت شد که به جز سر، بقيه قسمت‌هاي بدن زير صخره و سنگ‌هاي آواري بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان مي‌داد که اين شخص نيز همچون نمونه‌هاي قبلي بر اثر حادثه‌اي که منجر به تخريب و ريزش تونل گرديده، کشته و مدفون شده است. برخلاف موميايي نمکي شماره 4، بيشتر بافت بدن مرد نمکي 5 پوسيده شده و از بين رفته بود. بافت نرم فقط در قسمت‌هاي کوچکي از دو دست، پاها و بخش‌هايي از صورت، سينه و لگن باقي مانده بود. کم بودن ميزان نمک در اين محيط، نفوذ آب از بالاي کوه به اين بخش از معدن، از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمکي شماره 5 است. با انجام آزمايش‌هاي سال‌يابي به روش کربن 14 که بر روي نمونه استخوان‌ها و پارچه‌هاي مجموعه صورت گرفت، قدمتي حدود 1700 سال (اواخر اشکاني- اوايل ساساني) براي مرد نمکي تعيين گرديد. آزمايشات DNA نشان داد که سن مرد نمکي هنگام مرگ حدود 37 سال و قد وي حدود 175 سانتي‌متر بوده است. با بررسي آزمايش‌هاي انجام شده بر روي سلول‌هاي موي سر، گروه خوني مرد نمکي B+ تعيين شد. ششمين مرد نمکي نيز در خرداد ماه سال 1386 بر اثر بارندگي‌ها و شستشوي نمک، در نزديکي محل کشف مرد نمکي شماره 2 پيدا شد. اين موميايي در سومين فصل کاوش‌هاي باستان‌شناسي معدن نمک چهرآباد که از 20 خرداد سال 1386 آغاز شده بود، کشف شد. در حال حاضر سر و پاي چپ مرد نمکي شماره 1 در موزه ايران باستان تهران واقع در نبش خيابان سي تير نگهداري مي‌شود و بقيه اجساد و اشياي بدست آمده از اين معدن در موزه باستان‌شناسي زنجان (عمارت ذوالفقاري) در معرض ديد عموم قرار دارد.