ایرانسرا/ 5 اثر ماندگار از جاذبه‌های گردشگری «همدان»

چيدانه/ شايد در مورد بناهاي تاريخي و يا بناهاي جذاب و جالب توجه شهرهاي بزرگ ايران مطلب زياد نوشته شده باشد. شهرهاي مثل مشهد، اصفهان، و يا تبريز هميشه جزء شهرهايي بوده‌اند که بسيار به آن‌ها و تاريخ‌شان پرداخته شده است. اما يکي از شهرهاي تاريخي و جذاب ايران که در مقايسه با شهرهاي ديگر کم‌تر به آن نگاهي شده است شهر زيباي همدان است. شهري که بناهاي تاريخي زيادي را در خود جاي داده و همه ساله ميزبان گردشگران زيادي از شهرهاي مختلف کشور و حتي کشورهاي ديگر دنياست. به همين دليل چيدانه تصميم گرفت تا ۵ مکان جذاب و ماندگار اين شهر را به شما معرفي کند. پس با ما همراه باشيد و اگر قصد سفر به همدان را داشتيد حتما از اين مکان ها ديدن کنيد. 1. بازار همدان مجموعه تاريخي بازار همدان در محدوده خيابان‌هاي باباطاهر، اکباتان و شهدا قرار گرفته و عمده بناهاي آن مربوط به دوره قاجاريه است، اما بناي اوليه بازار بسيار قديمي‌تر از اين تاريخ است. همدان به جهت قرار داشتن در مسير يکي از شاخه‌هاي اصلي جاده ابريشم، از قرن‌ها پيش يکي از مراکز مهم مبادلات تجاري به شمار مي‌آمده است و حتي تا اواخر دوره قاجار بخش زيادي از مبادلات ايران با غرب از طريق همدان و بغداد صورت مي‌گرفت. با افتتاح خطوط راه آهن، و اهميت يافتن پايتخت و بنادر شمالي و جنوبي کشور، همدان اهميت تجاري خود را از دست داد و بازار بزرگ همدان نيز به اين خاطر و بعدها به جهت تحولات اجتماعي و اقتصادي کشرو، رونق خود را از دست داده و به تدريج بناهاي آن ويران و يا دچار دخل و تصرف‌ها و ساخت و سازهاي ناصواب شد. مجموعه کنوني بازار همدان که عمدتا مربوط به دوره قاجاريه و بعد از آن است، حدود ۳۰ راسته بازار و ۲۴ سرا دارد که اغلب صورت اوليه آن‌ها تغيير يافته است. راسته‌ها اغلب به جهت نوع فعاليتي که دارند نام‌گذاري شده‌اند (مانند راسته بازار زرگرها، صندوق‌سازها، قنادها) و يا به نام بانيانشان ناميده مي‌شوند (بازار زنگنه، حسين‌خاني، حاج فضل‌الله و ...). از مجموعه راسته بازار، تعدادي مسقف‌اند از جمله، راسته بازارهاي مسجد جامع، قصاب‌ها، قنادها، نخودبريزها، کفش‌دوزها، حلاج‌خانه، سمسارها، پوشش تعدادي از اين راسته‌ها مسقف به طاق و گنبد و بقيه جديد و فلزي است. راسته‌هاي غيرمسقف و قديمي نيز در اصل مسقف بوده است. در اين مجموعه حدود ۲۴ سرا وجود دارد که بزرگ‌ترين آن‌ها سراي گلشني و آبادترين آن‌ها سراي گمرک است که جديدا نوسازي شده است؛ اما زيباترين و در عين حال سالم‌ترين سراها، سراي ميرزا کاظم است. 2. برج قربان همدان برج قربان يکي از آثار تاريخي قرون هفتم يا هشتم هجري قمري است که بين چهارباغ شهيد مدني و خيابان طالقاني، جنب دبيرستان انديشه واقع شده و مدفن شيخ‌الاسلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همداني و جمعي از امراي سلجوقي است که به طرزي ساده و بي پيرايه ساخته شده است. در سال ۱۳۱۲ و در حين انجام تعميرات در زير برج، سردابي پيدا شد که کليه قبور اشاره شده در آنجا قرار داشت. درباره علت نام‌گذاري اين بنا که به برج قربان معروف است اين را بايد گفت که در جريان شورش افغان‌ها در اواخر دوره صفويه، فردي به نام قربان اين محل را سنگرگاه خود قرار داده و ضمن دفع شورشگران از اهالي محل دفاع کرده و از اين رو مسجد و بقعه به نام او شهرت يافته است. اين بنا از يک برج ۱۲ ضلعي آجري با گنبد هرمي شکل ۱۲ ترک آجري تشکيل شده است. طول اضلاع ۱۲گانه برج از بيرون بيش از ۲ متر و از درون کمي بيش از يک متر است. جبهه خارجي بنا را طاق‌نماهايي با عمق ۱۵ سانتي‌متر و پهناي ۱۲۳ سانتي‌متر در هر ضلع تشکيل مي‌دهد که هر يک به وسيله يک گوشواره از سطح خارجي جرزهاي ۱۲گوشه به عقب نشسته و در جبهه داخلي برج نيز طاق‌نماهايي به عمق ۲۰ و عرض ۹۰ سانتي‌متر قرار گرفته است. اين بنا فاقد هرگونه کتيبه و گچبري و تزئينات است. از سال ۱۳۳۰ بخش فوقاني برج قربان تخريب شده و فرو ريخته بود که مرحوم محمد تقي مستوفي، رئيس سازمان باستان‌شناسي آن زمان براي هزاره بوعلي سينا آن را تعمير کرد. به طور کلي برج قربان در ۳۰ سال اخير اندکي تعمير شد و نمايي پيدا کرد. در وسط برج قربان روي طاق سردابه سنگ قبري ساده و معمولي قرار دارد که اين متن به صورت برجسته و در ۶ سطر روي آن حجاري شده است: «يا غفارالذنوب هذا قبرالمرحوم المغفور الوصل رحمه الله تعال محمد، في شهر ذيحجه الحرام سنه ۱۰۹۰» اين سنگ در دوره صفويه ساخته شده است. اين برج در تاريخ ۲۸ / ۴ / ۱۳۵۴ در فهرست آثار تاريخي و ملي ايران به ثبت رسيده است. 3. آرامگاه بوعلي‌ سينا آرامگاه ابوعلي سينا بناي يادبود شيخ الرئيس ابن سيناست که در ميدان بوعلي سينا در مرکز شهر همدان قرار دارد. بناي ابتدايي آرامگاه ابوعلي سينا در زمان قاجاريه ساخته شد و آرامگاه جديد به دستور محمدرضا پهلوي به مناسبت هزارمين سالروز تولد اين دانشمند بزرگ، توسط انجمن آثار ملي ايران ساخته و در سال ۱۳۳۳ خورشيدي افتتاح شد. طرح و نقشه اوليه اين بنا در خرداد سال ۱۳۲۴ خورشيدي توسط انجمن آثار ملي بين مهندسان و فارغ‌التحصيلان رشته معماري به مسابقه گذاشته شد و با نظر آندره گُدار و مهندس فروغي، طرح پيشنهادي مهندس هوشنگ سيحون پذيرفته شد. در نيمه سال ۱۳۲۶ انجمن تصميم به اجراي طرح گرفت. سال بعد هوشنگ سيحون طرح پيشنهادي را به عنوان پايان‌نامه به دانشکده هنرهاي زيباي پاريس تقديم کرد و اوايل سال ۱۳۲۸ ساخت اين آرامگاه آغاز شد. معماري به زبان هوشنگ سيحون را در نمونه ديگري از کارهاي ايشان در کلبه ييلاقي هوشنگ سيحون در دل کوه نيز مي توانيد ببينيد. نقشه آرامگاه بر اساس قديمي‌‌ترين بناي تاريخ‌دار اسلام در ايران يعني گنبد قابوس (در استان گلستان) که از شاهکارهاي معماري به‌ شمار مي‌آيد، کشيده‌ شده است. تنها اختلاف ظاهري اين بنا با گنبد قابوس در اين است که گنبد قابوس ۱۰ تَرک ولي آرامگاه بوعلي ۱۲ تَرک دارد. وجود ۱۲ ستون نشان‌دهنده ۱۲ رشته دانشي است که ابن سينا بر آن‌ها احاطه داشته است. به مناسبت موقعيت محلي و محدود بودن فضاي آرامگاه و براي صرفه‌جويي در مخارج، آرامگاه بوعلي را با نصف ابعاد گنبد قابوس در نظر گرفتند. اختلاف ديگر اين دو بنا با يکديگر در اين است که فاصله بين ترک‌ها در گنبد بوعلي باز و گشاده است در حالي که بناي گنبد قابوس از ابتدا تا انتها (جز در قسمت ورودي) هيچ‌گونه شکاف و روزنه‌اي ندارد و درون آن همچون دخمه، تاريک و فاقد نورگير و روشنايي است. البته بازگذاردن فاصله ميان تَرک‌ها به دليل وجود بادهاي سنگين و طوفان‌هاي پاييزه و زمستانه شهر همدان نيز بوده است. در ميان ۱۲ پايه برج، تخته سنگ مرمر يکپارچه‌اي به چشم مي‌خورد که طول آن ۲/۵۵ و عرض آن بالغ بر يک متر است و کتيبه‌اي به خط ثلث بر آن نوشته‌اند. تخته سنگ فوق از آثار برجسته و مهمي است که در بناي باشکوه آرامگاه به ‌کار برده‌اند زيرا در ضمن انجام عمليات مربوط به ساخت آرامگاه، تخت سنگ بزرگ تهيه شده براي اين منظور در يک مرحله شکست و دوباره مجبور شدند سنگ فعلي را از کنار درياچه اروميه تهيه کرده و به همدان بياورند. محل فعلي آرامگاه بوعلي منزل مسکوني ابوسعيد دخوک يار ديرين او بوده و بوعلي مدتي را نزد او به عنوان مهمان سپري کرده است و مزار هر دو در اين محل واقع شده است. در قسمت بالاي ديوارهاي داخلي محوطه مربع شکل آرامگاه، بيست بيت قصيده معروف «عينيه» که از آثار ادبي شيواي ابن سينا در حکمت و فلسفه به ‌شمار مي‌آيد و حکيم آن را در کمال فصاحت و بلاغت راجع به مراحل مختلف سير روح انساني و ارتباط آن با عالم جسماني سروده است، بر روي ۴۰ لوح سنگي از سنگ مرمر هر کدام به طول ۱/۱۰ متر و عرض ۰/۵ متر به خط ثلث برجسته نوشته شده است. آرامگاه ابوعلي سينا داراي دو تالار (شمالي و جنوبي) است. در حال حاضر تالار جنوبي به عنوان موزه، به محل نگهداري سکه، سفال، برنز و ساير اشياي کشف شده مربوط به هزاره‌هاي قبل از ميلاد و دوران اسلامي اختصاص يافته و در تالار شمالي کتابخانه‌اي مشتمل بر ۸ هزار جلد کتاب خطي و چاپي نفيس ايراني و خارجي و غرفه‌هايي مربوط به آثار ابوعلي سينا و شعرا و نويسندگان همداني نگهداري مي‌شود. در غرفه آثار بوعلي، عکسي از جمجمه او در معرض ديد گذاشته شده که گمان مي‌رود به هنگام تخريب مقبره قديمي تهيه شده است. 4. آرامگاه بابا طاهر در همدان آرامگاه بابا طاهر عريان مربوط به دوره معاصر است و برفراز تپه‌اي در شمال غربي شهر همدان در ميدان باباطاهر واقع شده است. باباطاهر که حدودا در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم مي‌زيسته، از شعرا و عرفاي بزرگ روزگار خويش است. برج آرامگاه باباطاهر بر قاعده‌اي هشت ضلعي واقع شده که ارتفاع آن از سطح فوقاني تپه ‪۲۰/۳۵متر و از کف خيابان‪ ۲۵/۳۰متر است. ستون‌هاي هشت‌گانه برج، قطعه سنگ مزار، کف و پله‌هاي آرامگاه از سنگ گرانيت حجاري شده است. نما و فرش بناي آرامگاه باباطاهر همدان از سنگ است و در داخل آن کتيبه‌‌هايي از کاشي وجود دارد. در فضاي داخلي اين آرامگاه ۲۴ دو بيتي بر روي ۲۴ قطعه سنگ زيبا حک شده و در قسمت پايين اطراف محوطه داخلي مزار نصب شده است. بابا لقبي بوده که به پيروان وارسته مي‌داده‌اند و عريان به دليل بريدن او از تعلقات دنيوي بوده است. او يکي از مشهورترين دو‌بيتي‌سرايان ايراني است که گذشت زمان نتوانسته دو‌بيتي‌هاي شور‌انگيزش را که با لهجه لري سروده شده است، از يادها بزدايد. از بابا طاهر علاوه بر دوبيتي‌ها، آثار ادبي ديگري نيز به جا مانده است که از آن جمله مي‌توان به دو قطعه، چند غزل، مجموعه کلمات قصار عربي و کتابي به نام «سرانجام» اشاره کرد بناي مقبره بابا طاهر در گذشته چندين بار بازسازي شده‌ است. مقبره او در قرن ششم هجري برجي آجري و هشت ضلعي بوده‌ است. در دوران حکومت رضاشاه پهلوي نيز بناي آجري ديگري به جاي آن ساخته شده بود. درجريان اين بازسازي لوح کاشي فيروزه‌اي رنگي مربوط به سده هفتم هجري به دست آمد که داراي کتيبه‌اي به خط کوفي برجسته و آياتي از قرآن است و هم‌اکنون در موزه ايران باستان نگهداري مي‌شود. احداث بناي جديد در سال ۱۳۴۴ خورشيدي با همت انجمن آثار ملي و شهرداري وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغي انجام شده ‌است. در اطراف بناي جديد فضاي سبز وسيعي احداث شده است. اين بناي تاريخي طي شمار ۱۷۸۰ در تاريخ ۲۱ فروردين ۱۳۷۶ به ثبت آثار تاريخي و ملي ايران رسيده ‌است. 5. گنج‌نامه در همدان سنگ‌نبشته‌هاي گنج‌نامه نوشتارهايي از دوران داريوش و خشايارشاي هخامنشي است که بر دل يکي از صخره‌هاي کوه الوند در فاصله ۵ کيلومتري غرب همدان و در انتهاي دره عباس‌آباد حکاکي شده ‌است. کتيبه‌ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطري به زبان‌هاي پارسي باستان، بابلي و عيلامي قديم نوشته شده‌اند. متن پارسي باستان در سمت چپ هر دو لوح جاي گرفته‌است و پهنايي معادل ۱۱۵ سانتي‌متر دارد. متن بابلي در وسط هر دو کتيبه نوشته شده و متن عيلامي در ستون سوم قرار دارد. اين کتيبه‌ها از ديرباز نام‌هاي گوناگوني را بر خود گرفته ‌است، از جمله «سنگ نبشته - نبشت خدايان- دادمهان يا دادبهان- تنبابر- کتيبه‌هاي الوند- جنگ‌نامه و گنج‌نامه» که دو نام «جنگ‌نامه و گنج‌نامه» در سده‌هاي اخير بيشتر مصطلح بوده ‌است. در خصوص وجه تسميه گنج‌نامه مي‌توان گفت: «گنج‌نامه در زبان پارسي به معناي حکايت و داستان گنج است و عموم مردم را تصور بر اين بوده ‌است که راز گنجي نهان را در اين کتيبه‌ها نگاشته‌اند و به نظر مي‌رسد واژه جنگ‌نامه نيز تحت تاثير ذهنيتي که از جنگ و جنگاوري شاهان گذشته در سر مردم بوده، يا با جايگزيني عاميانه کلمه جنگ بجاي گنج بوجود آمده باشد.» با توجه به سوراخ‌هاي کنار کتيبه، به نظر مي‌رسد که کتيبه‌ها روپوشي داشته‌اند که آن‌ها را از گزند باد و باران حفظ مي‌کرده است‌. لوح سمت چپ که کمي بالاتر از کتيبه ديگر در کوه کنده شده‌ است مربوط به داريوش بزرگ هخامنشي است. طول آن حدود ۲۹۰ سانتي‌متر، ارتفاعش ۱۹۰ سانتي‌متر و داراي متني به شرح زير است: "خداي بزرگ است اهورامزدا، که اين زمين را آفريد، که آن آسمان را آفريد، که مردم را آفريد، که شادي را براي مردم آفريد، که داريوش را شاه کرد، شاهي از [ميان] بسياري، فرمانروايي از [ميان] بسياري. مَنَم داريوش، شاه بزرگ، شاهِ شاهان، شاهِ سرزمين‌ها[يي] که نژادهاي گوناگون دارند، شاه سرزمين دور و دراز، پسر ويشتاسب هخامنشي." کتيبه خشايارشا نيز در قسمت پايين همين کتيبه‌است و به طول ۲۷۰ سانتي‌متر و ارتفاع ۱۹۰ سانتي‌متر و متن آن عبارت است از: «خداي بزرگ است اهورامزدا، بزرگ‌ترين خدايان است که اين زمين را آفريد، که آن آسمان را آفريد، که مردم را آفريد، که براي مردم شادي آفريد، که خشايارشا را شاه کرد، يگانه از ميان شاهان بسيار، يگانه فرمانروا از ميان فرمانروايان بي‌شمار. من خشايارشاه، شاه بزرگ، شاهِ شاهان، شاهِ کشورهاي داراي ملل بسيار، شاه اين سرزمين بزرگِ دوردستِ پهناور، پسر داريوش شاه هخامنشي.»