گوناگون/ کشف مردان نمکی دنیا را شگفت زده کرد!

همگردي/ شايد بارها و بارها نام مردان نمکي را شنيده ايد اما اطلاعاتي از کشف مردان نمکي زنجان و داستان زندگي آن ها نداشته ايد ولي کنجکاو بوده ايد، بدانيد که چطور مي شود بعد از اين همه سال جسدهايي از معدن نمک پيدا شود که هنوز لباس هايشان بر تنشان باشد. اين مطلب براي شما توضيح خواهد داد که چرا و چطور؟ مي شود. مرداني که صبح براي کسب روزي حلال مانند بقيه روزها به سرکار رفتند اما ديگر بازنگشتند. شايد ساليان زيادي خانواديشان چشم به راهشان بودند و حتي تا آخر عمرشان. اما اين چشم انتظاري هزاران سال ادامه داشت و بعد از سال هاي زيادي مردان نمکي زنجان کشف بزرگي در تاريخ بود. مرداني که بعد از اين همه سال هنوز لباسِ شان بر تنِ شان و مويِ شان بر سرشان بود. عجيب است داستان اين مردان، که چگونه اين همه سال تقريبا سالم مانده اند و يا چه بر سرشان آمده که اين سال ها کشف شدند. پژوهشگري که سال ها زحمت کشيد براي کشف مردان نمکي زنجان و پاسخ به تمام سوالات مبهم. اين نوشته براساس پژوهش هاي باستان شناسيه آقاي ابوالفضل عالي و توماس اشتولنز مي باشد. هم اکنون اگر مايل هستيد به تماشاي مردان نمکي برويد، يکي از آن ها در موزه ملي ايران در تهران نگهداري مي شود و دوتاي ديگر در موزه مردان نمکي زنجان نگهداري مي شود. پس با ما براي شنيدن داستان کشف مردان نمکي و نحوه ي زندگي مردان نمکي زنجان و سفر به يکي از شگفت انگيزترين جاهاي ديدني همراه باشيد. تاريخچه کشف مردان نمکي زنجان و معدن نمک چهرآباد معدن نمک چهرآباد که در گويش محلي به دوزلاخ (نمکزار) معروف است، در 70 کيلومتري شمال غرب شهر زنجان و در محل تلاقي دو رودخانه مهرآباد و چهرآباد واقع است و يکي از زيباترين جاهاي ديدني زنجان است که کشف مردان نمکي در آنجا اتفاق است. هرچند براساس شواهد باستان شناختي دره ي رودخانه هاي مذکور از حدود عصر برنز تا حال حاضر به تناوب مورد سکونت اقوام و گروه هاي انساني قرار گرفته، اما اين منطقه به دليل طبيعت نسبتا خشن، تا پيش از کشف بقاياي موميايي هاي معروف به انسان نمکي، براي ساکنان استان زنجان ناحيه اي کمتر شناخته شده بود. شهرت امروزي چهرآباد، به دليل گنبد نمکي بزرگ معروف به دوزلاخ است که قديمي ترين معدن نمک شناخته شده در ايران محسوب مي شود. معدن نمک و چشم انداز پيرامون آن کوه معدن نمک در انتهاي رشته کوه هاي کم ارتفاع حدفاصل دره ي چهرآباد و دره ي مهرآباد قرار دارد. کوه معدن، گنبد نمکي بزرگي است که بيشتر قسمت هاي آن را تشکيلات رسي و مارني پوشانده است. در واقع نهشته هاي نمک در زير لايه ي ضخيمي از رس و مارن قرار گرفته است. در طول تاريخ بُرون زَدهاي نمک در برخي قسمت هاي کوه از جمله بخش جنوبي آن موجب جلب توجه معدن کاران و بهره برداري آن شده است. حمزه لو نزديک ترين روستا به معدن نمک است که در دامنه ي غربي کوه معدن قرار دارد و روستاي چهرآباد در حدود 8 کيلومتري شرق معدن واقع است. با وجود کم آبي منطقه و خشکي بخش زيادي از زمين ها، همچنين شور بودن آب هاي سطحي و زيرزميني، قسمت هايي از منطقه ي پيرامون معدن نمک از گذشته هاي دور مورد سکونت قرار گرفته است. بديهي است شناسايي و بهره برداري از معدن نمک از حدود نيمه ي هزاره اول پيش از ميلاد نيز در جذب گروه هاي انساني به منطقه بي تاثير نبوده است. افزون بر ويژگي هاي تاريخي چشمگير، حوضه ي آبريز رودهاي چهرآباد و مهرآباد، از زيبايي هاي طبيعي نيز بهرمند هستند. چشم انداز غالب منطقه، تناوبي از رس و مارن هاي قرمز، سبز، قهوه اي و گچ سفيد رنگ است که به شکل کوه ها و تپه هاي رنگارنگ پيوسته به هم، در محدوده ي بسيار وسيعي گسترده شده اند. آبکندهاي متعدد بر روي ارتفاعات مذکور و چين خوردگي هاي پوسته ي زمين، اشکال بسيار زيبايي را در امتداد رودخانه هاي منطقه به وجود آورده است. کشف مردان نمکي اتفاق شگفت انگيزي در تاريخ بود و هم اکنون مردان نمکي در موزه زنجان نگهداري مي شوند که يکي از هيجان انگيزترين جاهاي ديدني زنجان مي باشد. نمک؛ طلاي سفيد دوران باستان هرچند امروزه دسترسي به نمک تصفيه شده خالص براي همه انسان ها به خصوص در ايران به سهولت امکان پذير است، اما در گذشته چنين نبوده و به دست آوردن نمک با سختي هاي زيادي همراه بوده است. کمياب بودن نمک در بسياري از سرزمين ها و مشکلات و سختي هاي ناشي از استخراج آن موجب شده بود که اين عنصر از ارزش زيادي در ميان جوامع انساني برخوردار باشد. بهره برداري نمک و تجارت آن اهميت زيادي در اقتصاد جوامع گذشته داشته است. به طوري که کاسيدوروس انديشمند و سياستمدار رومي سده 6 ميلادي عقيده داشت که انسان بدون طلا مي تواند زندگي کند اما بدون نمک نمي تواند. همچنين پليني در سده ي اول ميلادي زندگي متمدن بدون نمک را امکان پذير نمي دانست. امروزه دانش پزشکي با تاييد مضرات استفاده ي بيش از حد نمک، وجود آن را براي سلامتي بدن انسان لازم مي داند. نمک تاثير زيادي در عملکرد متابوليسم هضم و سيستم کارکرد کليه ها، نيز سيستم ايمني بدن انسان دارد. همچنين نمک از گذشته به عنوان يکي عنصر براي ضدعفوني، درمان بيماري ها و حفظ و نگهداري مواد غذايي مورد استفاده قرار گرفته است. داستان اکتشاف معدن نمک چهرآباد و کشف مردان نمکي زنجان بيش از دهه ي 1370 خورشيدي، معدن نمک و منطقه ي پيرامون آن از ديدگاه باستان شناسي کاملا ناشناخته بود. معدن نمک که در زمين هاي روستاي چهرآباد قرار داشت از اواخر دوره قاجار تا اوايل انقلاب اسلامي توسط مالکان چهرآباد، به روش استخراج دستي بهره برداري مي شد که کشف مردان نمکي در آنجا اتفاق افتاده و يکي از جاهاي ديدني زنجان به شمار مي رود. طبق گفته هاي معدن کاران، استخراج نمک در آن در برهه ي زماني در داخل تونل هاي عميق و تاريک برجاي مانده از گذشته انجام مي يافت و گهگاه با کشف اشيا و ابزارهاي قديمي همراه بوده است. در سال 1372 استخراج نمک طعام و صنعتي از معدن چهرآباد به شرکت خصوصي نصر زنجان واگذار شد و از آن هنگام بهره برداري با ماشين آلات مکانيکي آغاز شد. باتوجه به وجود نهشته هاي غني نمک در بخش جنوبي معدن که از گذشته هاي دور شناسايي و استخراج شده بود، بهره برداري جديد نيز در همين بخش تمرکز يافت. در اولين سال استخراج نمک توسط شرکت خصوصي، کشف بقاياي شگفت انگيز موميايي طبيعي که به مرد نمکي معروف شد، معدن نمک چهرآباد را مورد توجه همگان قرار دارد. اقدم شايسته و به موقع حاج علي عبدي، بهره بردار معدن، در تحويل بقاياي مکشوفه به اداره ميراث فرهنگي استان، موجب حفظ و بقاي آثار ارزشمند کشف شده و برنامه ريزي باستان شناسان براي انجام پژوهش هاي باستان شناسي در معدن دوزلاخ گرديد. در سال 1373 اولين فصل کاوش باستان شناسي در معدن نمک انجام يافت و آثاري از معدن کاوي کهن به دست آمد. مهم ترين يافته هاي کاوش آن سال، کشف پاي انساني بود که در داخل يک چکمه ي چرمي بسيار زيبا قرار داشت. پس از کاوش هاي ياد شده مجموعه ي مکشوفه به سازمان ميراث فرهنگي کشور منتقل شد و مطالعات اندکي بر روي آن ها انجام يافت، براساس آزمايش سال يابي قدمت مرد نمکي 1700 سال قبل يعني اوايل دوره ي ساساني تعيين شد. برخي شواهد و مدارک از جمله گوشواره هاي طلا و چکمه ي چرمي، حاکي از آن بود که مرد نمکي به احتمال زياد يکي از ناظران معدن يا صاحب منصبان در دوره ي ساساني بوده است. در حال حاضر مرد نمکي شماره 1 همراه با برخي لوازم و اشيا مکشوفه از معدن در موزه ملي ايران نگهداري مي شود. کشف مردان نمکي اتفاق بزرگي در تاريخ بود و هم اکنون مردان نمکي در موزه زنجان نگهداري مي شوند که يکي از هيجان انگيزترين جاهاي ديدني زنجان مي باشد. متاسفانه کاوش هاي باستان در معدن چهرآباد پس از سال 1373 متوقف شد و در پي بهره برداري نمک، بخش هايي از تونل هاي تخريب شده و از بين رفت. در سال 1383 کشف تصادفي بقاياي انسان ديگري در معدن توسط معدن کاران شرکت نصر زنجان، موجب شد تا معدن نمک دوباره در کانون توجه ميراث فرهنگي استان قرار گرفته و پژوهش هاي باستان شناسي در آنجا از سر گرفته شود باستان شناسي معدن نمک باستان شناسي معدن يکي از شاخه هاي باستان شناسي است که هدف آن مطالعه چگونگي استخراج مواد معدني و نقش آن در توسعه ي جوامع و اقتصاد تمدن هاي گذشته است. اين رشته شامل مطالعات همه ي معادن قديمي در دوره هاي مختلف است. در اين ميان پژوهش در معادن نمک به لحاظ خاصيت نمک در حفظ و نگهداري شگفت انگيز اشيا قابل توجه و متفاوت از ديگر معادن است. يافته هايي که باستان شناسان با آن مواجه مي شوند. معمولا از جنس مواد غير ارگانيک است در حالي که اشياي از جنس مواد آلي، فقط در مناطق خاصي همچون زمين هاي يخ بسته، مرداب هاي باستاني، بيابان هاي خشک و کوهستان هاي بلند حفظ مي شوند. در ايران تعداد اندکي از محوطه هاي باستاني همچون شهر سوخته در سيستان و بلوچستان داراي چنين شرايطي هستند. معادن نمک نيز از جمله مکان هايي است که به دليل محدود بودن ميکرواُرگانيسم هاي تخريب گر، اشياي از جنس مواد آلي در آن به خوبي حفظ شده و باقي مي مانند. در واقع ويژگي حفظ کنندگي نمک دليل سالم باقي ماندن بسياري از اشيا از جمله اشيا تهيه شده از مواد آلي است. تاکنون معادن بسياري در نقاط مختلف دنيا مورد کاوش و پژوهش باستان شناسي قرار گرفته اند. اما در اين ميان مطالعه در معادن تاريخي نمک محدود و اندک است. از جمله معادن باستاني شناسايي شده در دنيا مي توان به معدن دوزداغي در نخجوان، معادن هالشتات و هالين در اتريش، معدن ويليشکا در لهستان، معدن نمک افغانستان و چند معدن در آفريقا اشاره کرد. برخي از اين معادن همچون هالشتات به دليل پژوهش هاي طولاني مدت و مستمر، کاملا شناخته شده هستند و کتاب ها و مقالات زيادي در خصوص استخراج نمک در اين معدن و يافته هاي جالب توجه آن منتشر شده است. ويژگي هاي معدن نمک چهرآباد زنجان اما ويژگي هاي جالب توجه معدن نمک چهرآباد زنجان که آن را از ديگر معادن نمک متمايز مي نمايد، کشف بقاياي انساني موسوم به مردان نمکي است. بين سده هاي 16 تا 18 ميلادي چندين بقاياي انساني از معادن اتريش يافت شد. اما همه ي آن ها از بين رفته است و امروزه قابل مطالعه نيستند. مدفون شدن معدن کاران در معدن چهرآباد به دليل ريزش در چند دوره ي تاريخي و تبديل آن ها به موميايي هاي طبيعي بوده است. کاوش باستان شناسي در سال 1383 در معدن چهرآباد، ابتدا با عمليات نجات بخشي آغاز شد که به دنبال کشف تصادفي بقاياي انساني 2 و 3 انجام گرفت. اما به دست آمدن اطلاعات ارزشمند از معدن کاوي دوران باستان و همچنين يافته هاي جالب توجه، موجب شد تا اين کاوش با هدف کسب آگاهي بيشتر از تکنيک ها و روش هاي استخراج نمک و مطالعه ي جنبه هاي اجتماعي و اقتصادي زندگي معدن کاران ادامه يابد. بنابراين با اتمام کاوش نجات بخشي سال 1383 که دستاوردهاي جالب توجهي همچون کشف موميايي شماره 4 را به همراه داشت. کاوش هدفمند در معدن در سال 1384 نيز ادامه پيدا کرد. در اين سال نيز بخش هاي ديگري از تونل هاي تاريخي تخريب شده ي معدن کاوش شد. در حفريات سال 1384 نيز علاوه بر کشف شمار زيادي از يافته هاي مربوط به معدن کاوي، بقاياي اسکلت انسان ديگري شماره 5 کشف شد که قسمت هايي از بافت نرم بدن آن باقي مانده بود. مجموعه مکشوفه در کاوش سال هاي 1383 و 1384 به موزه باستان شناسي زنجان منتقل شد هم زمان پژوهش هاي مربوط به يافته ها آغاز شد. به دليل ارزش و اهميت معدن نمک در روشن ساختن زاواياي ناشناخته و تاريک زندگي مردمان گذشته، کاوش هاي باستان شناسي معدن نمک پس از 4 سال وقفه در سال 1389 مجددا از سرگرفته شد و در سال 1390 ادامه يافت. ويژگي پژوهش هاي جديد در معدن همکاري اداره کل ميراث فرهنگي استان با برخي دانشگاه ها و موسسات ايراني و غيرايراني بود. کاوش دو فصل اخير در واقع انجام پژوهش همه جانبه و کلي نگر بر چگونگي استخراج نمک و مباحث مرتبط آن بود. در اين راستا پژوهشگراني از دانشگاه و موزه معدن بوخوم کشور آلمان بر اساس تفاهم نامه ي منعقده کاوش هاي مشترک با پژوهشگران ايراني را در معدن آغاز کردند. باتوجه به گستردگي موضوعات پژوهشي معدن نمک براي مطالعات علمي در زمينه هاي گوناگون از پژوهشگران دانشگاه هاي مختلف دعوت به عمل آمد و انجام اين مطالعات به پژوهشگران سازمان ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري، دانشگاه هاي زنجان و علوم پزشکي تهران و چند دانشگاه و موسسه اروپايي سپرده شد. کاوش هاي باستان شناسي و کشف مردان نمکي زنجان کاوش هاي باستان شناسي انجام يافته تاکنون، حاکي از آن است که در دوره هخامنشي استخراج نمک با حفر تونل ها و تالارهاي بسيار بزرگ، بدون استفاده از ستون هاي چوبي پشتيبان انجام مي يافت و از کلنگ، چکش و احتمالا قلم هاي فلزي براي کندن صخره هاي نمک، خرد کردن آن ها و انتقال نمک هاي خردشده به داخل کيسه هاي چرمي و احتمالا کيسه هاي پارچه اي استفاده مي شد. از طناب هاي بافته شده از الياف گياهي و جانوري نيز در بالا کشيدن کيسه هاي نمک از چاه ها و تونل هاي عمودي استفاده مي کردند. براي روشن نمودن تونل هاي تاريک و عميق نيز از سوزاندن روغن در پيه سوزهاي سفالي بهره مي گرفتند. بين 2420 تا 2380 سال قبل، ريزش هاي فاجعه بار تونل هاي معدن موجب کشته شدن معدن کاران هخامنشي و توقف بهره برداري نمک تا اوايل دوره ساساني شده است. از ريزش معدن نمک در دوره هخامنشي تا بازگشايي دوباره ي تونل ها در اوايل دوره ساساني، آگاهي ما بسيار اندک است. فعاليت معدن کاران ساساني از حدود سده ي سوم ميلادي آغاز شده و تا سده ي 6 ميلادي ادامه مي يابد. لايه هاي پي در پي و ضخيم واريزهاي معدني، نشانگر فعاليت طولاني مدت معدن کاوي در چهرآباد است. احتمالا در سده ي 6 ميلادي حادثه ي ديگري در معدن رخ داده که در نتيجه ي آن معدن کاران ساساني در ميان آوار تونل هاي تخريب شده مدفون شده اند. انسان نمکي شماره 2 و جمجمه ي شماره 6 مربوط به حدود سده 6 ميلادي، معدن کاران کشته شده ي دوره ي ساساني هستند. البته به دليل تخريب قسمت هاي فوقاني معدن با بولدوزر آگاهي ما از لايه هاي دوره متاخر ساساني تا دوره قاجار فعاليت هاي معدن کاوي در معدن نمک متوقف مي شود. از اين دوره دوباره قسمت هايي از معدن بازگشايي شده و تا حدود 50 سال پيش به صورت دستي استخراج نمک ادامه داشته است. مخلوط بودن آثار باقي مانده از دوره قاجار با آثار و مواد دوره ساساني نشانگر آن است که معدن کاران قاجاري و پهلوي در داخل تونل هاي تخريب نشده ي ساساني فعاليت داشته اند. باوجود لايه نگاري نسبتا دقيق انجام يافته طي دو فصل اخير هنوز سوالات و ابهامات زيادي در خصوص استخراج نمک در دوره هاي هخامنشي و ساساني باقي مانده است. شروع بهره برداري در معدن، فعاليت هاي معدني در دوره اشکاني، فعاليت هاي معدن کاوي در اوايل ساساني و چگونگي کشته شدن مرد نمکي شماره 1 از جمله پرسش هايي است که شايد در پژوهش هاي آينده پاسخي براي آن ها يافته شود. سال يابي مردان نمکي زنجان از آنجايي که تاکنون کاوش باستان شناسي در لايه هاي عميق تر معدن انجام نيافته، بنابراين شروع فعاليت هاي معدني در معدن چهرآباد هنوز نامشخص است. براساس آزمايش ساليابي کربن 14 از تعداد زيادي از يافته هاي معدن چهرآباد که تاکنون در دو آزمايشگاه معتبر جهان يعني آزمايشگاه هاي دانشگاه آکسفورد انگلستان و دانشگاه زوريخ سوئيس انجام يافته، کهن ترين شواهد از فعاليت هاي معدني احتمالا به عصر آهن 3 (حدود 2700 تا 2500 سال قبل) باز مي گردد. بسياري از نمونه هاي ساليابي شده مربوط به دوره هخامنشي هستند که محدوده ي زماني 2500 تا 2300 سال قبل را در برمي گيرند. علاوه بر دوره هخامنشي برخي از يافته هاي ساليابي شده ي مربوط به دوره ي ساساني با تاريخ 1700 تا 1500 سال قبل هستند. در اين ميان مرد نمکي شماره 1 مربوط به 1700 سال پيش يعني اوايل دوره ساساني است. پيشينه ي مردي نمکي شماره 2 و بقاياي اسکلت شماره 6 مربوط به اواخر دوره ساساني است و پيشينه ي مردان نمکي شماره هاي 3 و 4 و 5 دوره هخامنشي با قدمت حدود 2350 سال است و کشف مردان نمکي اتفاقي بزرگ در تاريخ بشريت بود که هم اکنون در موزه مردان نمکي زنجان نگهداري مي شوند و از جذاب ترين جاهاي ديدني زنجان به شمار مي آيند. مردان نمکي يافته هايي از مردان نمکي زنجان براساس کاوش هاي باستان شناسي انجام يافته و همچنين کشفيات تصادفي معدن کاران شرکت نصر زنجان، تاکنون بقاياي اجساد 6 انسان و نيز تکه هاي پراکنده اي از استخوان ها و بافت انساني از معدن نمک کشف شده است که در موزه مردان نمکي زنجان نگهداري مي شود و از زيباترين جاهاي ديدني زنجان مي باشد. علت سالم باقي ماندن اجساد انساني در معدن نمک، قرار گرفتن آن ها در محيط پر از نمک و موميايي شدن شان بدون دخالت انسان و به صورت طبيعي است؛ نام گذاري بقاياي انساني به مردان نمکي به همين دليل است. حفظ و بقاي اجساد انساني و مشاهده ي آن ها همواره موضوع جذاب و هيجان انگيز براي بسياري از انسان ها بوده است. با وجود آن که فرآيند تجزيه و متلاشي شدن جسد انسان پس از مرگ يک امر کاملا طبيعي است، اما در طول تاريخ برخي از اجساد انساني به دلايلي خارج از روال طبيعي قرار گرفته و سالم باقي مانده اند. موميايي کردن آگاهانه با استفاده از روش هاي سنتي و مدرن موميايي سازي که اغلب با اساطير، سنت ها، عقايد، مذاهب و حتي ملاحظات سياسي مرتبط بوده، يکي از دلايل حفظ اجساد است. اجساد فراعنه و بزرگان مصر که به صورت آگاهانه و تعمدي موميايي شده اند، به خوبي حفظ شده و سالم باقي مانده اند. از ديگر دلايل حفظ و سالم باقي ماندن اجساد انساني قرارگيري آن ها پس از مرگ در مناطق خاص و موميايي شدن به صورت طبيعي است. زمين هاي يخ زده ي نواحي قطبي، مناطق سرد کوهستان هاي بلند، مناطق باتلاقي مرطوب، صحراهاي خشک و گرم، نقاط عميق و تاريک زمين مثل غارها و معادن نمک از جمله محيط هايي هستند که در آن اجساد به صورت طبيعي حفظ مي شود. اتزي يا مرديخي، موميايي هاي باتلاقي شمال اروپا، موميايي هاي مناطق سرد و خشک آمريکاي جنوبي از جمله اجساد انساني سالم مانده به صورت طبيعي و بدون دخالت انسان هستند.