ابنیه/ ابوسعید ابوالخیر، آرامگاه یا قدمگاه؟

کجارو/ آرامگاه ابوسعيد ابوالخير واقع در روستاي مهنه در حوالي شهرستان تربت حيدريه است. اين آرامگاه يکي از آثار تاريخي است که داراي معماري خاصي است. در مورد آرامگاه ابوسعيد ابوالخير، نظرات مختلفي وجود دارد. برخي بر اين اعتقاد هستند که مزار شيخ در مهنه دشت خاوران در جمهوري ترکمنستان قرار دارد. برخي ديگر نيز مزار شيخ را واقع در مهنه شهرستان مه ولات تربت حيدريه مي‌دانند. طبق منابع معتبر، ازجمله نويسنده اسرارالتوحيد که نوه شيخ بوده است، آرامگاه شيخ ابوسعيد ابوالخير به شيوه خانقاهي و براساس سبک معماري عارفانه در دشت خاوران ترکمنستان نزديک عشق‌آباد واقع شده است. اما در اين نوشتار قصد بر اين است که آرامگاه منسوب به شيخ در تربت حيدريه مورد بررسي قرار گيرد، زيرا اين مکان نيز در نزد کساني که به شيخ ارادت دارند، مکان مقدس و مهمي محسوب مي‌شود. آرامگاه شيخ ابوسعيد ابوالخير واقع در شهرستان تربت حيدريه از شهرهاي استان خراسان رضوي است. در مورد اين آرامگاه سند معتبري وجود ندارد. اما در بالاي آن اشعاري نوشته شده است که آن را به نام مزار شيخ ابوسعيد معرفي مي‌کند. باستاني پاريزي احتمال را بر اين مي‌گذارد که شايد اين مکان در گذشته قدمگاه شيخ ابوسعيد بوده‌ است. بناي آرامگاه ابوسعيد در ۵۵ کيلومتري جنوب شرق تربت حيدريه و هفت کيلومتري فيض‌آباد در روستاي مهنه واقع شده است. بناي آرامگاه به‌صورت يک مجموعه ساخته شده است. معماري آرامگاه به‌صورتي است که محل آرامگاه در سمت شمالي مجموعه قرار گرفته است. قسمت شرق ساختمان، اتاق‌هاي مربوط به خدمتکاران، نمازخانه و مسجد قرار گرفته‌اند. مجموعه داراي شبستان‌هايي در سمت شمال نيز است که در حدود هشت سال پيش بازسازي شدند. کف شبستان‌ها نيز با آجر فرش شده است. شبستان‌ها داراي گنبدخانه‌هايي هستند که بازسازي و مرمت شده‌اند. در سال ۸۹ نيز قرار شد که براي صحن آرامگاه محوطه‌هايي در نظر گرفته شود. گفته شده که معماري آرامگاه به شيوه معماري دوره سلجوقي است، اما قدمت آن را به دوره قاجار مي‌رسد. به نظر مي‌رسد که گنبدخانه‌ها در دوره قاجار ترميم شده‌اند. با توجه به کتاب اسرارالتوحيد نوشته محمد بن منور، نواده شيخ، ابوسعيد ابوالخير به شهرهاي مهم و معروف خراسان بر قدم تجريد و توکل، سفرهايي کرده و به زيارت تربت مشايخ و اولياء پرداخته است. بنابراين مي‌توان از اين طريق به سخن باستاني پاريزي استناد کرد و قدمگاه بودن اين مکان را پذيرفت. معماري مقبره شيخ به صورت يک مجموعه آرامگاهي ساخته شده است. هيلن براند در مورد مجموعه‌هاي آرامگاهي در معماري اسلامي نظرات خاصي دارد. براند بر اين عقيده است که هدف از ساختن مجموعه‌هاي آرامگاهي اين بود که دين اسلام ساختن مقبره را رد مي‌کرد بنابراين کساني که به ساخت مقبره اعتقاد داشتند از طريق ساخت مجموعه‌هاي اينچنيني با امکاناتي مثل مسجد سعي داشتند تا با مهم جلوه دادن وظايف مذهبي به خواست خود دست يابند و از اين طريق آرامگاه را بخشي از مجتمع عمومي که شامل مسجد و رباط و... بود جلوه داده و به آن رنگ تقدس مي‌دادند. هدف ديگر اين بود که مطابق اعتقادات اسلامي با به جا گذاشتن بناهاي عام‌المنفعه آمرزش و صواب براي خود برجاي بگذارند. با توجه به يافته‌هاي تحقيق و آثار مجموعه‌هاي آرامگاهي برجاي مانده به نظر مي‌رسد آغاز ساخت اين نوع مجموعه‌ها در ايران از دوره سلجوقي به بعد ارتباط مستقيم با جريانات تصوف و به‌خصوص شخص ابوسعيد ابوالخير صوفي بزرگ قرون چهار و پنج هجري داشته است. اگرچه اين تفسير با مقبره ابوسعيد در ترکمنستان منطبق‌تر به نظر مي‌رسد، اما آرامگاه منصوب به شيخ در تربت حيدريه نيز مجموعه‌اي ساخته شده و داراي مسجد و رباط است. ساخت بناهاي عام‌المنفعه در کنار خانقاه و سپس در کنار مقبره شيخ ابوسعيد ريشه در ماهيت اجتماعي تصوف اسلامي يعني نيکويي و احسان به مردم و رعايت برابري و برادري داشته است. ابوسعيد با تاسيس بناهاي عام‌المنفعه و ارائه خدمات عمومي سعي مي‌کرد مشکلات جامعه را که در اثر رذائل اخلاقي اعضاي ناصالح آن به‌وجود آمده بود، حل کند. ساختماني که آرامگاه شيخ در آن قرار دارد، اتاقي به ابعاد هشت در چهار با سقف هلالي است که در وسط آن صورت قبري است که متن ذيل بر آن نوشته شده است: «ابو سعيد فضل الدين ابي محمد بن احمد مهيني ۳۵۷ـ۴۴۰ هجري»، سآ لتک بل اوصيک ان مت فا کتبي علي لـوح قبري کان هاذا متيم لعل شجييا عـارفآ سنن الهوا يمر علي قبر القريب مسما ابوسعيد ابوالخير عارف بنام خراسان در اواخر قرن چهار و اوايل قرن پنجم هجري در ميهنه متولد و در۴۴۰ هجري قمري در زادگاهش منسوب به ميهنه از روستاهاي خاوران از دنيا رفت. ابوسعيد سني و شافعي مذهب بود. ابوسعيد از کودکي به همراه پدرش در مجالس صوفيان حضور داشت. از کودکي قرآن و ادب آموخت و نخستين تعليمات صوفيانه را نزد بشر ياسين ياد گرفت. ابوسعيد براي آموختن فقه به مرو رفت. بعد از آن به سرخس براي آموختن تفسير و اصول رفت. در آن شهر با لقمان سرخسي آشنا شد و به خانقاه او رفت، شوق مصاحبت با سرخسي سبب شد که در خانقاه وي بماند. بعد از آن ابوسعيد به خواست سرخسي به مهنه بازگشت. وي مدت هفت سال در سلوک بود. به اعتقاد برخي منابع ابوسعيد ابوالخير در حدود چهل سالگي دوره مجاهدت و سلوک را پايان برد. از وقايع مهم زندگي ابوسعيد علاوه بر سفرها و ديدارهاي مختلف مي توان به ديدار با شيخ خرقاني اشاره کرد که گفته شده ابوسعيد سخني نگفت و در پي استماع و کشف اسرار بود. ابوسعيد سپس به بسطام به ديدار بايزيد رفته است. پس از آن شيخ به نيشابور برگشت و در همان‌جا تا زمان پيري اقامت کرد. طبق گفته نوادگان وي ابوسعيد سال‌هاي پاياني عمرش را در زادگاهش گذرانده و در همان‌جا وفات يافته است. شهرت ابوسعيد در تمام جهان اسلام رواج يافت و حتي مريدانش لباسهاي وي را به‌عنوان دفع بلا استفاده مي‌کردند. تربت‌هايي نيز منسوب به وي ساخته و استفاده مي‌شد. ابوسعيد معتقد به ارتباط قلبي و کشف و شهود با خداوند بود و سبب چنين چيزي را اخلاص و صدق مي‌دانست. از نظر وي زمينه چنين امري کندن از خودي خود بود. تصوير زير از معماري پنجره‌هاي آرامگاه است. مقبره ابوسعيد که در تاريخ پنجم تيرماه ۱۳۸۴ ثبت آثار ملي شد از مهم‌ترين آثار تاريخي شهر تربت حيدريه است که اهالي عرفان و علاقه‌مندان به تاريخ و معماري اسلامي را به سمت خود هدايت مي‌کند. گردشگراني که به تربت حيدريه سفر مي‌کنند مي‌توانند از اين مجموعه ديدن کنند. همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در تلگرام https://t.me/akharinkhabar آخرين خبر در ويسپي http://wispi.me/channel/akharinkhabar آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar