گوناگون/ سرهای شهدای کربلا کجا دفن هستند

ايسنا/ پس از شهادت امام حسين(ع) به دستور عمرسعد، سر همه‎ي شهدا را از بدن جدا کردند، به جز دو سر؛ يکي سر حضرت علي اصغر؛ زيرا امام حسين(ع) او را دفن کرد، و دوم سر حرّ بن يزيد رياحي که خويشان او مانع از بريدن سر او شدند. براساس گزارش منابع تاريخي، سرهاي شهدا را بين طوايف مختلف تقسيم کردند تا به کوفه و شام برده، جايزه بگيرند. پس از ورود به کوفه، ابن زياد طبق فرمان يزيد اسرا را به مخفر بن ثعلبة و شمر بن ذي الجوشن سپرد و با وضعي دلخراش به سوي شام روانه کرد و بر اساس برخي روايات، چهل نفر از مأموران، اسيران را با سرها حرکت دادند و راه طولاني کوفه تا شام را که 15 منزل بود، پيمودند و اما اين که سرانجام سر امام حسين(ع) و ديگر سرها چه شد و در کجا دفن شدند، اختلاف است، که در ذيل، ابتدا اقوال گوناگون را در مورد محل دفن سر امام حسين(ع) و سپس ساير سرها نقل مي‎کنيم.۲ أقوال در باب سرانجام سر مبارک امام حسين(ع): ۱) برخي از علماي شيعه با استفاده از اخبار و رواياتي که از ائمه معصومين(ع) رسيده،۳ فرموده‎اند: سر مقدس سيدالشهدا در نجف اشرف، کنار مرقد مطهّر اميرمؤمنان(ع) دفن شده است. ۲) يزيد لعنة الله عليه سر مبارک امام را براي حاکم مدينه عمرو بن سعد بن ابي العاص فرستاده، و او آن را در بقيع، کنار قبر مادرش زهرا(س)، دفن نمود؛ ۳) در دمشق دفن شده که در مکان آن اختلاف است. به گفته‎ي ابن ابي الدنيا، در باب الفراديس و به گفته‎ي بلاذري و واقدي، در دارالاماره دمشق دفن شده است؛ ۴) گفته شده که خلفاي فاطمي سر مقدس را از باب الفراديس به عسقلان که بين شام و مصر است، بردند و از آن‎جا به مصر منتقل کردند و در مشهدي که معروف است، دفن نمودند که زيارتگاه علاقه‎مندان است؛ ۵) سر مطهر را به کربلا آوردند، به بدن مقدس آن حضرت ملحق کردند. سرانجام سرهاي ساير شهدا: ۱) در باب صغير شام که قبرستان بسيار بزرگي است، مقبره‎اي است معروف به «مشهد رؤوس شهداء کربلا» که نام بسياري از شهداي مدفون در آن مقبره، ذکر شده است؛۵ ۲) مؤلف «اعيان الشيعه» مي‎نويسد: بعد از سال ۱۳۲۱ هجري قمري، مقبره‎اي را ديدم که سنگي بالاي آن نصب و در آن نوشته شده بود: «هذا مدفن رأس عباس بن علي، رأس علي بن الحسين الاکبر و رأس حبيب بن مظاهر». دو سال بعد، بنا را تخريب و تجديد نمودند و آن سنگ را برداشتند، و در ضريحي که داخل مقبره نصب نموده‎اند، اسامي بسياري از شهداي کربلا را بر آن نقش کرده‎اند و بعيد نيست که اين رؤس در آن‎جا دفن شده باشند.۶ ۳) بر اساس رأي مشهور بين علماي اماميه، بقيه سرهاي اهل بيت که به شام فرستاده شده بودند، به همراه امام سجاد (ع) و زينب(س) به کربلا آورده شده، به اجساد مطهرشان ملحق گرديدند. اما قول صحيح: مشهور بين علماي اماميه، هم‎چنان که علامه‎ي مجلسي (ره) بر آن تصريح فرموده، آن است که امام سجاد(ع) رأس مطهّر سيدالشهدا و ساير شهدا را در روز اربعين همان سال، (بيستم ماه صفر سال ۶۱ ه ق) از شام وارد کربلا کرده، به بدن‎هاي مطهّر آن‎ها ملحق گردانيده است. سيد بن طاووس در «لهوف» ‎آورده است: امّا سر مبارک امام حسين(ع)، روايت شده که از شام برگردانده شده و در کربلا در کنار جسد شريف دفن شده است و عمل شيعه بر اين اساس قرار گرفته است. از کلام سيد روشن مي‎شود که شيعه بر اين باور است که سر مقدس امام(ع)، به جسد مطهر ملحق شده است سيد اسرار حسيني تنکابني نيز در کتاب «مصائب الهداة»، پس از نقل اقوال، درباره‎ي دفن سر مطهر امام(ع) مي‎گويد: «ليکن خبر حمل کردن امام سجاد(ع) سر مبارک را به کربلا و دفن آن با جسد مطهر، اشهر و اظهر و مؤيد به عقل و نقل است؛ در کتاب «مقتل‎الحسين(ع)» آمده است: «بر اين که سرهاي مطهر به کربلا آورده شدند، تصريح وجود دارد و اين تصريح در کتاب‎هاي شيعه و سني از جمله: حبيب السير و نفس‎المهموم، ص ۲۵۳، و در روضة الواعظين فتال نيشابوري، ص ۱۶۵، و در مثير‎الاحزان ابن نما حلي، ص ۵۸، و در لهوف سيد بن طاوس، ص ۱۱۲ و در اعلام الوري طبرسي، ص ۱۵۱ و در مقتل‎العوالم، ص ۱۵۴ و در مناقب ابن شهرآشوب، ج ۲ ، ص ۲۰۰ و در عجايب المخلوقات قزويني، ص ۶۷ و در الاتحاف بحب الاشراف شبراوي، ص ۱۲ و ۲۳ و در تذکرة الخواص سبط ابن الجوزي، ص ۱۵۰ و در الکواکب الدرية شيخ مناوي، ج ۱، ص ۵۷ و قرطبي نيز اين مطلب را ترجيح داده است،۱۲ و همچنين در نورالابصار نوشته شبلنجي، ص ۱۱۵ چاپ مصر و نيز اسعاف الراغبين علامه شيخ محمد صبّان از علماي اهل سنت در حاشيه نورالابصار، ص ۱۶۰ وجود دارد. نظريه‎ي تدفين سر مطهر در عسقلان: اما درباره‎ي اين قول چهارم که سر مطهر را خلفاي فاطمي از باب الفراديس در دمشق که از خزانه‎ي يزيد پيدا کرده و در آن‎جا دفن نمودند و سپس از عسقلان به مصر برده، در قاهره دفن کردند و براي آن نيز بارگاه عظيمي بنا نمودند؛ هم‎چنان‎که سبط بن جوزي گفته است: «علامه امين عاملي (ره) در لواجع الاشجان اين قول را پذيرفته است و مي‎گويد: بنا به اتفاق مورخان، خلفاي فاطمي مصر، سري از عسقلان قاهره انتقال داده‌‎اند و به نام رأس مطهر امام حسين(ع) در آن‎جا دفن کرده‎اند و مشهد بزرگي بالاي آن ساختمان نموده‎اند.» اما اين که «آيا آن سر مطهر، از آن امام حسين(ع) بوده است؟» هرگز روشن و ثابت نشده است؛ به ويژه که دست سياست و رياست خلفاي فاطمي با آن بازي کرده است و اين که از انتقال سر مقدس از عسقلان به مصر چه هدف سياسي تأمين مي‎شده، خدا مي‎داند. آيا از ترس صليبي‎ها اين کار را کرده‎اند؟ صليبي‎ها به چه منظوري آن مشهد را خراب مي‎کردند. (اين قول به اهل‎سنت اختصاص دارد و هيچ يک از شيعيان بر آن نيست.) امام يافعي يمني مکي (متوفي سال ۷۶۸) در «مرآة الجنان» مي‎گويد: «اين مطلب که سر امام حسين(ع) به عسقلان يا قاهره منتقل شده صحيح نمي‎باشد.» بنابر اين سخن، آنچه نزد يافعي صحت دارد اين است که، سري در عسقلان و يا قاهره مي‎باشد، ولي سر مطهرسيدالشهدا(ع) نيست، او بر اين باور است که يزيد سر مطهر را به همراه خاندان رسالت و جمعي از بني‎هاشم و عده‎اي از موالي ابوسفيان به مدينه منوره فرستاد و در مدينه نزد مادرش فاطمه(س)، در قبرستان بقيع دفن شده است و مي‎گويد: «و اين صحيح‎ترين قول در اين مورد است.» و اين قول را از زبير بن بکار نقل کرده است، و او هم از دشمنان اهل‎بيت(ع) است و اقوالش ارزشي ندارد. اگر سر مطهر را به مدينه برده باشند، در آن‎جا دفن نکرده‎اند؛ زيرا در اين فرض بايد کنار قبر مادرش حضرت فاطمه زهرا(س) در بقيع باشد، در‎حالي که مکان قبر حضرت فاطمه(س) دقيقاً معلوم نيست و به طور معين نمي‎توان آن را در بقيع دانست، بلکه فاطمه بنت اسد جده‎ي امام حسين (ع) در بقيع مدفون است و آن گروه از مورخان که گفته‎اند سر مطهر را به مدينه برده‎اند، بر اين باورند که آن را از مدينه به کربلا انتقال داده، به جسد مطهرملحق کرده‎اند. سبط ابن الجوزي در «تذکرة الخواص» مي‎گويد: «علما درباره‎ي رأس مطهر، اختلاف کرده‎اند و مشهورترين اين اقوال آن است که يزيد سر مطهر را همراه اسراي اهل‎بيت به مدينه فرستاد و از مدينه به جسد مطهر در کربلا برگردانيده شد و دفن گرديد و اين رأي هشام و غير او است.» بر اساس اين قول، اگر اسراي اهل بيت(ع) در اربعين همان سال به کربلا آمده باشند، به يقين سر مطهر را با خود آورده و در کربلا دفن کرده‎اند و دوباره با خودشان به مدينه نبرده‎اند، اين نظريه نيز که از احوال سني‎ها مؤيد قول مشهور اماميه است که سر مطهر به کربلا بازگردانيده و با جسد مطهر آن حضرت دفن شده است. فرهاد ميرزا پسر عباس ميرزا در سال ۱۲۹۲ ه ق، در سفر حج به مصر رفته، و بارگاه «مشهد رأس الحسين (ع)» را در قاهره مي‎بيند و عظمت آن ساختمان در نظر وي جلوه مي‎کند و چون ذهن او را مقام و عظمت امامت گرفته، تصور کرده است که از جهت بودن رأس مطهر در آن مکان است؛ از اين رو مي‎گويد: قول يافعي را در اين باب صحيح نمي‎دانم. اما علي جلال در کتاب «الحسين» مي‎گويد: «اماميه و بعضي از اهل سنّت معتقدند که سر مطهر امام حسين(ع) در کربلا در کنار جسد مدفون است.»۲۱ او پس از نقل اقوال درباره‎ي سر مطهر در کتاب ياد شده، نتوانسته است به يکي از آن‎ها، به طور قطع، جزم نمايد و در آخر کلامش گفته است: دفن کردن سر مطهر در دمشق و انتقال از آن‎جا به عسقلان و از عسقلان به قاهره ثابت نشده است. بررسي روايات منقول در مدفون شدن سر ‎مطهر در حرم اميرالمؤمنين(ع): در خبر مرفوع ابن اسباط از امام صادق(ع) آمده است: انک اذا اتيت الغري رأيت قبرين؛ قبراً کبيراً و قبراً صغيراً، فاما الکبير فقبر اميرالمومنين و اما الصغير فرأس الحسين(ع). «زماني که به نجف مي‎روي، دو قبر بزرگ و کوچک مي‎بيني؛ اما قبر بزرگ از آن اميرالمؤمنين(ع) و قبر کوچک، محل دفن سر مبارک امام حسين(ع) است.» در خبر است که امام صادق(ع) وقتي که به نجف آمدند، دو رکعت نماز براي زيارت اميرالمؤمنين و دو رکعت براي موضع سر مبارک امام حسين(ع) و دو رکعت براي موضع منبر حضرت قائم حجة ابن الحسن العسکري (عج) نماز خواندند. در خبر يونس بن ظبيان آمده است: امام صادق(ع) سوار مرکب شد من هم در حضور آن حضرت سوار شدم. حضرت نزد تپه‎هاي سرخ تشريف آوردند و پياده شدند و وضو گرفتند؛ سپس از آن‎جا به جايي که مقداري ريگ جمع شده بود، بازگشت و در آن‎جا نماز خواند و گريه کرد، بعد به جايي که پايين‎تر از اولي بود، رفتند و مانند همان عمل را به جا آورد و فرمود: جايي که اول در آن‎جا نماز خواندم موضع قبر اميرالمؤمنين(ع) بود و ديگري موضع سر مطهر حسين(ع) مي‎باشد و ابن زياد لعنة الله عليه وقتي سر مقدس حسين(ع) را به شام فرستاد آن را به کوفه برگردانيدند و براي جلوگيري از شورش مردم، دستور داد تا آن را از کوفه خارج کنند و خداوند سر مطهر را نزد اميرالمؤمنين(ع) باز گردانيد و در آن‎جا دفن شد. فَالرأسُ مَعَ الجَسد وَ الجَسدُ مَعَ الرأسَ. و اين جمله آخر روايت، ظاهرش مطابق گفته‎ي بعضي اهل تحقيق است: فَالرأسُ مَعَ الجَسَدَ أي بَعدَ ما دَفَن هُناک ظاهراً الحَقُّ بِالجَسَد بِکَربلا. سر مطهر بر حسب ظاهر پس از آن که نزد اميرالمؤمنين (ع) دفن شد، به جسد مطهر در کربلا ملحق گرديده است. ولي اشکال اين روايات در آن است که هنوز در آن زمان يعني سال ۶۱ ه.ق. قبر اميرالمؤمنين(ع) مخفي بود؛ بنابراين، روايت ديگري از امام صادق(ع) که مي‎فرمايد: «وقتي که سر مطهر امام را به شام بردند يکي از شيعيان ما آن را دزديد و آورد و در کنار قبر اميرالمؤمنين(ع) دفن کرد.» نمي‎تواند روايت صحيحي باشد و استبعاد اين معني که يکي از غلامان آن را از شام بدزدد و به نجف آورده، در آن‎جا دفن نمايد، بيشتر روشن مي‎شود و علاوه بر آن اين روايات خلاف نظر مشهور اماميه نيز مي‎باشد. شيخ حرّ عاملي پس از نقل روايات که به برخي از آن‎ها اشاره شد کلام سيد بن طاووس را نقل مي‎کند و مي‎فرمايد: «بين عمل اصحاب اماميه و آن روايات، منافاتي وجود ندارد.» شايد عدم منافات بين عمل اماميه و آن روايات، اين باشد که ممکن است سر مطهر را يا در موقع بردن به شام نزد قبر اميرالمؤمنين(ع) گذارده باشند و يا در مراجعت از آن‎جا، سپس باز گردانيده، در کربلا با جسد مطهر دفن کرده‎اند. مرحوم شيخ الفقها صاحب جواهرالکلام پس از نقل روايات مزبور و کلام سيدبن طاووس که عمل اماميه مطابق آن است، مي‎فرمايد: «ولعله لامنافاة لامکان دفنه مدة ثم نقل الي کربلا»؛ ممکن است سر مطهر مدتي در نجف، نزد اميرالمؤمنين(ع)، دفن شده باشد و پس از آن به کربلا منتقل، و با بدن مطهر دفن شده باشد.» سپس روايتي را نقل کرده که امام صادق(ع) در نزد قائم مايل در راه غري (نجف) نماز خواند. و از آن حضرت سؤال شد: که آن چه نمازي بود که خوانديد؟ فرمود: «اين جا موضع سر مطهر جدم حسين(ع) است که آن را در اين جا گذاردند.» ممکن است حقيقت امر در روايات مذکور، سرّي از اسرار باشد که واقع آن براي ما روشن نشده باشد و براي مصالحي که در آن زمان وجود داشته، آن احاديث از ائمه(ع) صادر شده است. افزون بر آن، سندهاي اين روايات نيز درست تنقيح و تصحيح نشده است و مانند «مبارک خباز» که در کتب رجال از او نامي به ميان نيامده و «يونس بن ظبيان» که از وضّاعين حديث است از راويان آن اخبارند و اين روايات حتماّ در ديدرس علماي شيعه و فقها بوده است، ولي با اين حال نسبت به آن‎ها بي‎اعتنايي کرده، روي گردانيده‎اند. براساس اين گزارش که سايت بعثه مقام معظم رهبري منتشر کرده از کتب معتبر و قديمي که در دسترس است، کتاب «الآثارالباقية عن القرون الخالية»، نوشته ابوريحان بيروني است و در آن تصريح شده که سر مطهر، در بيستم صفر در کربلا، به جسد اطيب ملحق شده است و عبارت او چنين است: «در بيستم صفر سر امام حسين(ع) به جثه‎اش برگردانده شده و با آن دفن گرديده است و در اين روز زيارت اربعين وارد شده. کساني که سر ايشان را برگرداندند حرم آن حضرت بودند که بعد از انصراف از شام به کربلا وارد شدند.»