اکوتوریسم/ معرفی کاخ اردشیر بابکان یا آتشکده‌ی فیروزآباد

کجارو/ کاخ اردشير بابکان، با قدمتي بالغ بر ۱۸۰۰ سال، در شهرستان فيروزآباد استان فارس واقع شده است. شهرستان فيروزآباد فارس (نام شهر اردشير خوره بنيانگذار سلسله‌ي ساسانيان)، يکي از مناطق قديمي و کهن ايران به شمار مي‌آيد که آثار تاريخي و عمارات ارزشمندي همچون قلعه‌دختر، شهر گور و چند سنگ‌نگاره‌ي ساساني را در دل خود جاي داده است. کاخ اردشير بابکان که به آتشکده‌ي فيروزآباد نيز مشهور است، از جمله اين‌ آثار تاريخي است که در اين منطقه از کشور احداث شد. اين اثر در ۱۵ دي‌ ماه سال ۱۳۱۰ با شماره‌ي ۸۹ به ثبت ملي رسيد. همانگونه که مي‌دانيد، استان فارس از مناطقي است که در جاي‌جاي خود، عمارات و بناهايي تاريخي و کهن به يادگار دارد که نشان از قدمت و اهميت اين منطقه از کشور، در سال‌هاي دور است. شهرستان شيراز با حضور اثر تاريخي شگفت‌انگيز مجموعه‌ي تخت جمشيد، همچون نگيني است که زيبايي اين استان را دو چندان مي‌کند. شهري که امروزه فيروزآباد ناميده مي شود، پيش از آن شهر گور نام داشت. براساس منابع تاريخي معتبر، شهر گور يا جور را اردشير بابکان (بنيانگذار سلسله ساساني) بنا کرد و آن‌را تختگاه خود قرار داد. پس از مرگ اردشير به سال ۲۴۱ ميلادي، الگوي ساختماني اين شهر که دايره اي شکل بوده مورد تقليد فراوان واقع شد و تا سده‌هاي ميانه، نزديک به ۴۰۰ شهر بدين صورت ساخته شد. ابن بلخي که يک هزار سال قبل فارسنامه را تاليف کرده است، مي‌نويسد: فيروز آباد که قديم آنرا گور مي‌ناميدند، به روزگار کيانيان، شهر بزرگي بوده و حصاري عظيم داشت. اسکندر ذوالقرنين چون به پارس حمله کرد چندان که کوشيد نتوانست به حصار شهر گور رخنه کند، لذا جهت رودي را که از سر کوه مي آمد، به طرف شهر برگرداند و در شهر جاري ساخت تا آنکه تمام شهر گور در آب غرق شد فيروزآباد نسبت به زمين‌هاي اطرافش در گودي واقع شده، لذا با آب رودخانه‌اي که اسکندر در شهر جاري ساخت؛ اين شهر به يک درياچه تبديل شد. اين درياچه قرن‌ها باقي بود تا اين که اردشير با تمهيداتي آب درياچه را تخليه کرد و شهر جديدي به جاي شهر گور بنا نهاد. حکيم ابوالقاسم فردوسي در مورد خشک کردن چشمه (درياچه) مزبور و بنا و آباداني اين شهر توسط اردشير در شاهنامه توضيح داده که در ابياتي از آن مي‌فرمايد: يکي شارستان کرد پر کاخ و باغ بدو اندرون چشــــمه و دشت و راغ برآورد از چشــــــــمه آتشکده بدو تازه شــــــد مهر و جشن سده همي راند از کـوه تا "شهر گور" شد آن شارستان پر سراي و ستور (شاهنامه) از آن پس اين شهر اردشير خوره ناميده شد. اين شهر مجددا در زمان حمله اعراب به ايران ويران شد. زماني که عضدالدوله ديلمي (گيلاني) بر اعراب حاکم بر اين شهر تسلط پيدا کرد، به آباداني ويرانه‌ها همت گماشت و از آن به بعد اين شهر فيروزآباد ناميده شد. شهرستان فيروزآباد نيز با قرارگرفتن آثار تاريخي ارزشمند و باشکوهي که برخاسته از فرهنگ، هنر و هويت ايران کهن است، همانند مرواريدي ارزشمند، جلال و درخششي مثال‌زدني را براي استان فارس به ارمغان آورده‌ است. کاخ اردشير بابکان عمارت جالب، زيبا و تحسين‌برانگيز دوران حکومت ساسانيان است که مي‌توان از آن به عنوان يکي ديگر از آثار مهم ايران پيش از اسلام، ياد کرد. جغرافيا و همسايگي‌هاي بناي کاخ اردشير بابکان همانگونه که پيش‌تر بيان شد، کاخ اردشير بابکان، در استان فارس، ۳ کيلومتري شهرستان فيروزآباد قرار گرفته است. به نظر مي‌رسد عبور نهر آبي از بخش شرقي کاخ، از دلايل آباداني منطقه‌اي (شهر گور که نام قديم فيروزآباد بوده و به اردشير خوره نيز معروف است) که کاخ ساساني در آن احداث شده است، به شمار مي‌رود. از بناهاي نزديک اين کاخ مي‌توان به امامزاده جعفر (اين مکان مقدس در شهر قديم و متعلق به دوران ايلخانيان است)، چندين سنگ قبر (به نظر مي‌رسد تاريخ حک شده بر يکي از اين سنگ‌ها متعلق به سال ۷۴۱ هجري قمري است)، قلعه‌ي حسن‌آباد، چندين روستاي تاريخي، ساختمان آشپزخانه (اين عمارت در پشت کاخ قرار گرفته است)، نقارخانه (در نزديکي کاخ واقع شده است) و آتشکده، اشاره کرد. تاريخچه‌ ي کاخ اردشير بابکان طبق نوشته‌هاي برجاي‌مانده از دوران ايران کهن، به نظر مي‌رسد بناي تاريخي اين کاخ، توسط اردشير بابکان که لقب بنيانگذار سلسله‌ي ساسانيان را از آن خود کرده است، در قرن سوم ميلاد در دوران حکومت اردوان پنجم (بيست و هشتمين و آخرين شاه ايران از سلسله‌ي اشکانيان)، احداث شده است. البته در برخي از نوشته‌هاي ايران کهن نيز مشاهده مي‌شود که اردشير پس از پيروزي بر اردوان پنجم در مجاورت شهر گور (نام قديم شهر فيروزآباد امروزي) و در نزديکي برکه‌اي وسيع، عمارتي مهم و ارزشمند را بنا نهاده‌ است. متون تاريخي جالبي نيز وجود دارد که توسط مورخين و در قرون گذشته ثبت شده است. به نظر مي‌رسد که نويسندگان اين نوشته‌ها، توضيحاتي قابل توجه را در مورد عمارت کاخ، در اختيار بازماندگان قرار داده‌اند. برخي از آن‌ها معتقدند که آتشکده‌اي بسيار بزرگ، در فيروزآباد احداث شده است که مي‌توان آن‌ را به دليل وسعت زيادش نسبت به ساير آتشکده‌هاي موجود در استان فارس، به آتشکده‌ي اعظم ناميد. مرحوم پيرنيا نيز در مورد اين بنا نظر جالب و قابل توجهي ارائه کرده ‌است که دانستن آن خالي از لطف نخواهد بود. ايشان در نوشته‌اي بيان کردند که آتشکده‌ي فيروزآباد که به بارين نيز شهرت دارد، در سال ۲۲۴ ميلادي احداث و به عنوان يکي ديگر از بناهاي مهم آن دوره محسوب مي‌شود. وي معتقد است که ايران‌شناسان غربي کمر همت بسته‌اند تا اين آتشکده را براي عموم به عنوان کاخ اردشير معرفي کنند. درحالي که اين چنين نيست و به نظر مي‌رسد از ملزومات نام‌گذاري عمارتي به کاربري کاخ، نيازمند فضاها و مکان‌هاي مخصوصي است که در اين بناي تاريخي، مشاهده نمي‌شود. به هرحال گفته‌ها و تعابير متفاوتي نسبت به کاخ بودن يا آتشکده بودن اين عمارت تاريخي وجود دارد. همانگونه که پيش‌تر بيان شد، عمارت کاخ اردشير بابکان، يکي از بناهاي تاريخي و مهم برجاي‌مانده از دوران حکومت ساسانيان است که از نظر معماري و نوع ساختار آن، به عنوان يکي ديگر از آثار ارزشمند ايران کهن شناخته مي‌شود. به نظر مي‌رسد نوع ساختمان اين عمارت، از سه بخش تشکيل شده است که مي‌توان به ايواني مرتفع، سه تالار گنبددار و حياطي با دو ايوان و تالارهايي در مجاورت آن، اشاره کرد. يکي از نکات مهم در معماري صورت گرفته‌ي اين کاخ زيبا و حيرت‌انگيز، استفاده‌ي سازندگان آن از مصالح سنگ و گچ است که در دوران خود بسيار مهم و باشکوه تلقي مي‌شدند. معماران اين بناي کهن، نقشه‌ي آن‌ را در بخش باختري و آن سوي رودخانه‌ با زيربنايي بالغ بر ۱۰۴*۵۵ متر طراحي کرده‌اند. به نظر مي‌‌رسد اين کاخ نخستين عمارت عهد ساسانيان است که براي آن ايوان و گنبد درنظر گرفته‌اند. برخي از کارشناسان معماري بر اين باورند که سبک و سياق معماري به کار رفته در ساخت اين اثر تاريخي، کاملا ايراني و برگرفته از هنر و استادي سازندگان و معماران آن زمان است. به کارگيري سنگ‌هاي نيمه‌تراش ميخکي در ساخت بخش‌هاي مختلف کاخ اردشير، نمونه‌اي از مهارت استادان ايران زمين در دوران ساسانيان محسوب مي‌شود در اين عمارت ستون‌هايي چهارگوش و نيمه‌ستون‌هايي از سنگ ميخکي مشاهده مي‌شود که مشابه آن‌ها را مي‌توان در بناهاي دوران حکومت اشکانيان نيز يافت. استادان و هنرمندان گچبر آن دوران، با به کارگيري فنون و مهارت‌هاي ناب ايراني، تزئينات گچبري بسيار زيبا و حيرت‌انگيزي را که از نمونه‌ کارهاي معماري دوران پادشاهي ساسانيان است، در بخش دروني بنا و روي سنگ‌ها ايجاد کرد‌ند که چشم هر گردشگر خارجي را به حسب تحسين گرد و زبان‌شان را به موجب تمجيد، مجبور به سخن مي‌سازد. در بخش بالاي ايوان‌هاي کوچک که به اينواچه معروف است و همچنين درگاه‌ها، گيلوئي‌هايي (قسمت مابين طاق عمارت و ديوار که بر آن نقاشي و گچبري کنند) تعبيه شده که با توجه به سبک و روش گيلوئي‌هاي به کار رفته در بالاي درگاه‌هاي مجموعه‌ي تخت جمشيد، مي‌توان آن‌ها را مانند هم درنظر گرفت. برخي از کارشناسان معماري و باستان‌شناسان ايراني معتقدند، باوجود احداث اين عمارت کهن، در بدو پادشاهي ساسانيان، مي‌توان از آن به عنوان يکي از عمارات و بناهاي شگفت‌انگيز دوران خود نام برد. اثري که باعث فخر و مباهات هر ايراني نسبت به هنر مردم روزگاران پيشين و مهارت معماران و سازندگان دوران گذشته‌ي کشور مي‌شود. طراحان و سازندگان کاخ اردشير بابکان، تالارهايي تودرتو را براي اين عمارت شگرف تاريخي در نظر گرفته‌اند که در نوع خود جالب و قابل توجه است. استحکام تزئينات اين بناي ايران کهن به گونه‌اي است که همچنان پس از گذشت ۱۸۰۰ سال از زمان ساخت آن، گچبري‌هاي قسمت‌ بالاي ديوارهاي دروني‌ خود را حفظ کرده است. بخش شرقي کاخ، مي‌توان چهار عمارت را که به صورت گنبدي ساخته شده‌اند، مشاهده کرد. سازندگان اين بنا، آن‌ها را با اجراي فيل‌پوش احداث کرده که مي‌توان نظير آن‌ را در قلعه‌ي اردشير نيز يافت. بر ديواره‌هاي بخش شمالي (از سمت بيرون) مي‌توان چشمه‌اي جوشان را ديد. همچنين برخي از باستان‌شناسان، نهري را که از مجاورت ديوار شرقي کاخ عبور مي‌کند، از دلايل آباداني شهر گور و کاخ ساساني در نظر گرفته‌اند. اگر از کاخ خارج شده و فاصله‌اي نه چندان زياد را بپيماييم، به آتشداني خواهيم رسيد که به نظر مي‌رسد براي اداي مراسم مذهبي تاسيس شده است. چرا که حضور چهار عنصر آب، خاک، باد و آتش از ديد برخي از مردم آن روزگار، مزيتي شگرف را به اين مکان، بخشيده است. شايد حضور چشمه‌‌ در مجاورت اين عمارت تاريخي، باعث شده است که آن را آتشکده‌ي فيروزآباد نيز بنامند. امروزه، ايوان‌هاي سنگي گنبدي شکل قسمتي از کاخ اردشير برجاي‌مانده است که مي‌توان مطالبي بسيار جالب در مورد نوع معماري صورت گرفته در آن را بدست آورد. به نظر مي‌رسد روش معماري انجام شده در اين عمارت تاريخي، در دوران بعد از ساخت آن نيز مورد استفاده قرار گرفته و در ديگر بناهاي حکومت ساساني اجرا شده است. برخي از معماران معتقدند به دليل استفاده از سنگ‌هاي ميخکي در پايه‌ي بنا، و همچنين ايوان‌ها، راهروها و تالارهاي بسياري که در اين عمارت تعبيه و ساخته شده است، مي‌توان آن‌ را مزيتي بر کاخ سروستان دانست. چرا که سازندگان کاخ سروستان، تعداد تالارها و ايوان‌هاي کمتري را براي اين عمارت درنظر گرفته و گنبدش را نيز از آجر ساخته‌اند. ديوارهايي که بخش بيروني کاخ را تشکيل مي‌دهند، فاقد پنجره بوده و سازندگان، آن‌ها را مانند ديوار قلعه و دژي مستحکم، احداث کرده‌اند. در واقع اين ديوارها از ستون‌هايي برخوردار هستند که به طاق نيز متصل است. يکي از شرق‌شناسان به نام بارتلد (شرق‌شناس روسي) بيان مي‌کند که در دروازه‌ي شهر در نزديک استخر آب، محلي به نام بارين وجود داشته که متني به خط پهلوي بر آن مشاهده مي‌شد. در اين متن نوشته شده بود که ۳۰ هزار دينار زر براي اين عمارت هزينه شده است. جالب است بدانيد که تکنيک‌هاي طاق‌زني ساسانيان به طور عمده به کيفيت ملاط گچ بستگي دارد که اجازه طاق‌زني بدون مرکز مي‌دهد چون زمان گيرش آن کم است. نوع قرارگيري گنبد رو ي چهار ضلع با استفاده از گوشه‌سازي‌ها صورت مي‌گيرد که تا پايان دوران ساساني و همچنين در دوران پس از اسلام نيز وجود دارد. نوعي پوشش‌هاي گنبدي خفته نيز به چشم مي‌خورد و در اين دوره پيشرفت بسياري کرده است. همانگونه که مي‌دانيد، آثار برجاي مانده از گذشتگان، علاوه بر انتقال اطلاعات زندگي مردم آن روزگار، ارائه‌دهنده‌ي بخشي از فرهنگ و هويت ما نيز خواهد بود. پر واضح است که تلاش براي حفظ و نگهداري از اين بناهاي تاريخي و ارزشمند، مسئوليتي است که هيچ ايراني متعهدي در انجام آن کوتاهي نخواهد کرد. با ارائه‌ي اين مقاله‌ سعي شد تا نکاتي جالب و مفيد را در مورد معماري و تاريخچه‌ي آتشکده ي فيروزآباد يا (به دليل بزرگي به نام کاخ فيروز آباد) در اختيار شما دوستداران تاريخ و فرهنگ ايران قرار دهيم. اميد است مفيد واقع شده باشد. منتظر نظرات سازنده‌ي شما عزيزان هستيم. همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در ايتا https://eitaa.com/joinchat/88211456C878f9966e5 آخرين خبر در بله https://bale.ai/invite/#/join/MTIwZmMyZT آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar