گوناگون/ درباره تمساح ترسناک حیات وحش ایران بیشتر بدانید

کجارو/ يکي از جاذبه‌هاي سفر، ديدن حيوان‌هاي زيبا و عجيب است. شايد در ايران کمتر حيواني را به توان پيدا کرد که مانند «گاندو» عجيب و خاص باشد. «گاندو» يا «تمساح پوزه کوتاه» نوعي کروکوديل بومي ايران و پاکستان است. اين حيوان بزرگ‌ترين خزنده در هر دو کشور به حساب مي‌آيد که طي ۶۵ ميليون سال گذشته تغييرات کمي کرده است. شايد جالب باشد که بدانيد گاندو تنها تمساحي است که به طور طبيعي در ايران زندگي مي‌کند و همين ويژگي آن را به حيواني محبوب در بين گردشگران تبديل کرده است. خلاصه‌اي درباره گاندو اين تمساح در جنوب سيستان‌و‌بلوچستان زندگي مي‌کند و در زبان بلوچي «گاندو» يعني «راه رونده روي شکم» ناميده مي‌شود. نام اصلي آن «تمساح پوزه کوتاه مردابي» و نام علمي اين حيوان Crocodylus palustris است. اين حيوان در مناطقي مثل روخانه‌ي «باهوکلات» و رودخانه‌ي «سرباز» و محدوده‌هاي آبي چابهار و سراوان به عنوان تنها نواحي زيستي گاندو در ايران، زندگي مي‌کنند. اين حيوان هم‌زيستي مسالمت آميزي با مردم منطقه دارد و هر سال تعداد زيادي گردشگر را به اين منطقه مي‌آورد. مناطق جنوبي سيستان‌و‌بلوچستان اين حيوان را نماد برکت و آباداني مي‌دانند و معتقدند که با هجرت و مرگ اين حيوان خشکسالي و قحطي روي زندگي آن‌ها سايه خواهد انداخت. به خاطر همين باور قلبي،‌ آن‌ها تمام تلاش خود را براي مراقبت و بقاي اين حيوان به کار مي‌گيرند. گاندو حيوان بسيار باهوش،‌ زيرک و خيلي ترسو هستند براي همين به کمي سخت مي‌توان آن‌ها را بيرون از آب مشاهده کرد. اين خزنده از فاصله ۵۰۰ متري صدا را از پشت سر خود مي‌‌شنود و به سرعت در آب پنهان مي‌‌شود. هرچند گاندو‌ها در شرايط عادي کاملا اجتماعي هستند و در صورت نبود خطر به راحتي در کنار انسان‌ها رفت‌و‌آمد مي‌کنند. برخلاف چهره وحشتناک، آنها حيوانات کاملا آرامي هستند. در طي ۱۰ سال گذشته فقط ۲ مورد حادثه مبني بر آسيب انساني از طرف اين حيوان در ايران گزارش شده است. اين آسيب‌ها شامل حمله‌ خفيف در حد گاز گرفتن دست و پا بوده است که با توجه به تعداد بسيار کم اين آسيب‌ها، احتمال اين مي‌رود تمساح در تشخيص شکار خود اشتباه کرده باشد. در کل وجود گاندو در برکه‌ها و رودخانه‌ها تهديدي براي مردم محلي نيست به‌طوري‌که حتي بچه‌ها در اين برکه‌ها به راحتي شنا کرده و زنان به شستن ظرف و لباس مشغول هستند. گاندوها تنها گونه‌اي از تمساح‌ها هستند که در ايران يافت مي‌شوند،‌ براي همين اين حيوانات تبديل به يک جاذبه گردشگري خاص در کشور شده‌اند. طبق آخرين سرشماري در حدود ۴۰۰ گاندو در سيستان‌و‌بلوچستان به سر مي‌برند و تقريبا در هر گودال‌ بزرگ آب که اهالي محلي به نام «هوتک» مي‌گويند، مي‌توان گاندوها را پيدا کرد. البته اين حيوان به جز در جنوب‌شرق ايران در کشورهاي نپال، پاکستان، هند، بنگلادش، سريلانکا و بخش‌هايي از چين نيز وجود دارد که بيشترين تعداد آن بعد از در هند و سريلانکا گزارش شده است. ظاهر و مشخصات گاندو گاندوها باقي‌مانده‌اي از راسته کروکوديل‌هايي هستند که در دوره زمين‌شناسي مزوزوئيک يعني ۲۲۵ تا ۲۶۵ ميليون سال قبل زندگي مي‌کردند و از ۶۵ ميليون سال قبل به اين طرف تقريبا هيچ تغيير ظاهري نداشته‌اند .توله‌هاي گاندو طولي برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتيمتر و رنگ زيتوني و با نوارهاي تيره بر روي دمشان و تمساح‌هاي بالغ‌تر رنگ قهوه‌اي روشن با نشان‌هايي تيره و پراکنده‌ در طول بدنشان دارند. اين تمساح‌ها در آرواره‌ي بالا ۱۹ دندان و در آرواره‌ي پايين ۱۵ دندان بزرگ و در مجموع بين ۶۶ تا ۶۸ دندان و پاهايي کوتاه دارد. گاندو گوشتخوار و از نوع شکارچي کمين‌گر است که ماهي‌ها، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌ها، حتي سگ‌ها بيشتر وعده‌هاي غذايي تمساح پوزه کوتاه يا همان گاندو را تشکيل مي‌دهد. در واقع بيشتر حيواناتي که به آب‌هاي محل زندگي گاندو بروند، ممکن است و خوراک اين تمساح شوند. گاندوها در کشور هند حتي گاهي گوزن سمبر ۲۲۵ کيلويي و گاوميش اهلي ۴۵۰ کيلويي را شکار کرده‌اند. آن‌ها حتي در شکار با ببرهاي هندي رقابت دارند و بارها بر سر شکار طعمه با اين گونه درنده درگير شده‌اند. البته همانطوري که گفته شد اين تمساح‌ها عادت انسان‌خوري ندارند و به جز مواردي محدود هيچ حمله‌‌اي عليه انسان‌ها نداشتند. ساختمان دندان گاندو براي جويدن مناسب نيست و قدرت جويدن ندارد. شکارهاي کوچک خود را مي‌‌بلعد و شکارهاي بزرگ را مدتي زير آب يا آفتاب نگه مي‌دارد تا گوشت آن شل شود سپس آن را تکه کرده و مي ‌خورد. برعکس دندان‌هاي ضعيف،‌ شيره‌ي گوارشي آن‌ها اسيد فراوان دارد که مي‌تواند در عرض چند دقيقه هر غذايي را هضم کند. حدود نيمي از کل بدن گاندو را دم قوي اين حيوان تشکيل مي‌دهد و اين دم مانند سکان کشتي به جلو بردن او در آب کمک مي‌کند. تمساح پوزه کوتاه ايراني از نظر اندازه يک تمساح با جثه متوسط به حساب مي‌آيد و مي‌تواند تا طول حداکثر ۴ متر رشد کند. در طبيعت عمر گاندو بين ۴۰ تا ۶۰ سال است، که در صورت زندگي در شرايط محافظت شده مي‌تواند بيش از ۶۰ سال هم زنده بماند. در قسمت پشت سر و در ناحيه گردن گاندو دو جفت صفحه شاخي بزرگ ديده مي‌شود. در قسمت پاهاي جلوي خود پنج انگشت و در پاهاي عقبي چهار انگشت دارد. ميانگين طول اين کروکوديل‌ها در نرها ۳ متر و ماده‌ها ۲٫۴۵ متر و ميانگين وزن آن‌ها ۵۵۰ کيلوگرم وزن است. عموما تمساح‌هاي نر زودتر به بلوغ مي‌رسند و جثه‌ي بزرگ‌تري نسبت به تمساح ماده دارد. بزرگترين گاندو مشاهده شده در ايران ۳٫۶ متر طول دارد که در جايي به نام «کافه يوسف» در نزديکي منطقه‌ي «گرم بيت» ديده شده است. وجود پرده‌اي در بدن اين تمساح راه ورود آب به معده را مي‌بنند حتي زماني که دهان حيوان باز است هيچ آبي وارد معده‌اش نمي‌شود. با توجه به تحرک پايين و خونسرد بودن مصرف غذايي گاندوي بالغ به‌طور متوسط روزانه تنها ۱٫۵ تا ۲ کيلوگرم گوشت است. يک پرده عرضي داخل چشم تمساح وجود دارد که براي حضور در زير آب مفيد است. اين پرده عرضي به عنوان پلک سوم تمساح به حساب مي‌آيد. در سوراخ بيني گاندو ماهيچه‌اي وجود دارد که از بيني زير آب محافظت مي‌کند. گوش گاندو به صورت شکاف باريک در عقب چشم واقع شده و پوسته‌اي متحرک جهت محافظت در زير آب دارد. گاندو قوي‌ترين پا را در ميان همه تمساح‌ها دارد. اين ويژگي به خاطر آن است که نسبت به ساير تمساح‌ها بيشترين راهپيمايي روي زمين را دارد. اين ويژگي يک تغيير تکاملي است، زيرا منابع آبي کم و پراکنده، گاندو را مجبور کرده که براي دستيابي به منابع آبي جديد مسيرهاي خشکي را طي کنند و چون بيشترين تکيه براي راه رفتن بر روي پاي عقبي است، پاي عقبي آنها قوي‌تر است. جالب است بدانيد که اگر دندان اين تمساح بشکند، دندان جديدي جايگزين آن مي‌شود. اين گونه داراي اندام‌هاي حسي پوستي است که به فشار آب حساس است. اگر يک ماهي از کنارشان حرکت کند، از طريق فشار آب متوجه حضور آن مي‌شود. اين اندام حسي در همه جاي بدن گاندوها وجود دارد. از رفتارهاي جالب اين حيوان حفر کانال‌هاي عميق در کنار رودخانه‌ها و ساخت آب‌گيرهايي براي محل زندگي خود و فرار از گرما است. گاندوها کانال‌هايي را حفر مي‌کنند که چندين متر عمق دارد و طول آن‌ها تا ۱۵ متر مي‌رسد که يک يا دو تمساح در آن‌ها وجود دارد. اين کانا‌ها پناهگاهي براي زندگي و استراحت اين حيوان در ساعت‌هاي گرم روز است که از تبخير آب جلوگيري کرده و با ذخيره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌هاي گرم يا زمان خشکسالي کمک مي‌کند. به همين دليل مردم بلوچ‌ها علاقه زيادي به باور دارند که گاندو باعث خير و برکت است و درباره اين حيوان مي‌گويند «هر جا گاندو باشد، آب فراوان است». فصل جفت‌گيري تمساح پوزه کوتاه يا گاندو در اسفند ماه است، اين حيوان بعد از جفت‌گيري تا ارديبهشت ماه حدود ۲۵ الي ۳۰ تخم مي‌گذارد که تخم‌ها در خرداد و تير تبديل به نوزاد مي‌شوند، هرچند تنها ۶۰ درصد از تخم‌ها تبديل به نوزاد مي‌شود.