گوناگون/ دیدگاه شهید مطهری درباره چشم‌زخم؛«و ان یکاد» از چشم زخم جلوگیری می‌کند؟

باشگاه خبرنگاران/ اگر شما بخواهيد يک تابلو بخريد،حتما بيش از هر چيز با آيه شريفه «وَ انْ يَکادُ الَّذينَ کَفَروا لَيُزْلِقونَکَ بِابْصارِهِمْ» مواجه مي‌شويد و معمولا اگر جايي تابلويي قرآني داشته باشند، آيه ثبت شده بر آن همين است و اين يعني رواج باور به چشم زخم و از طرف ديگر، باور به اين که شماي مخاطب،چشمتان شور است! به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، استاد مرتضي مطهري از محققان و دين‌شناساني است که بدون هيچ ملاحظه و تعارف غيرعلمي به بررسي اين مقوله پرداخته‌اند، گرچه شايد اين بررسي به مذاق بعضي خوش نيايد زيرا صريحا باورهاي آنان را زير سوال مي‌برد. در اين نوشته بدون هيچ نقد خاصي، قصد داريم فقط انديشه شهيد مطهري را درباره چشم زخم مرور کنيم تا هر آنچه را که براي زندگي امروز و نگاهمان در اين باب ضروري است، برداشت کنيم. براي مقدمه شهيد مطهري در باب واقعي بودن يا نبودن چشم زخم و تاثيرگذاري آيه «وَ انْ يَکادُ...» دو مقدمه بيان مي‌کند: «يکي اين که چشم‌زخم اگر هم حقيقت باشد، به اين معناي رايج امروز در ميان ما ـ بالاخص در ميان طبقه نسوان که فکر مي‌کنند همه مردم چشمشان شور است ـ قطعا نيست. همان کفار جاهليت هم به چنين چيزي قائل نبودند، بلکه معتقد بودند که يک نفر وجود دارد و احيانا در يک شهر ممکن است يک نفر يا دو نفر وجود داشته باشند که چنين خاصيتي در نگاه و نظر آنها باشد. پس قطعا به اين شکل که همه مردم داراي چشم شور هستند و به همه مردم به اصطلاح نظر مي‌کنند، نيست. دوم: اگر بعضي مردم داراي چنين خصلت و خاصيتي باشند، آيا آيه «وَ انْ يَکادُ الَّذينَ کَفَروا لَيُزْلِقونَکَ بِابْصارِهِمْ» خاصيت جلوگيري از چشم‌زخم را دارد؟ ما تا حالا به مدرکي (حديثي، جمله‌اي) برخورد نکرده‌ايم که دلالت کند و بگويد از اين آيه براي چشم‌زخم استفاده کنيد. اين‌که چشم‌زخم حقيقت است يا نه، يک مسأله است (فرضا حقيقت است ولو در بعضي افراد) و اين‌که اين آيه براي دفع چشم‌زخم باشد مسأله ديگري است. چيزي که از طرف پيغمبر يا ائمه به ما نرسيده باشد، نبايد از خود بتراشيم. نظر به اين که روح مردم براي چنين چيزي آمادگي دارد [آن را از پيش خود ساخته‌اند.]» (مجموعه آثار استاد شهيد مطهري، ج27، ص: 632) آيا چشم زخم واقعيت دارد؟ در نگاه شهيد مطهري، چشم زخم حقيقتي است ترديدناپذير. البته ايشان براي توضيح پذيرش چشم زخم به جسماني بودن يا روحي و نفساني بودن اين مساله توجه دارند و آن را در چند لايه مختلف بررسي مي‌کنند زيرا مثلا ممکن است دانشمندان جديد کشف کنند که در برخي چشم‌ها اشعه‌اي هست که اثرات سوء دارد، خصوصا اگر با يک نگاه مخصوص باشد. اگرچه اين حرف در گذشته‌هاي دور قابل پذيرش نبوده ولي با پيشرفت‌هاي امروزي، راحت مي‌توان اين امر را پذيرفت. بالاتر از اهميت شعاع چشم، مساله نفوس است. تاثير اعمال روحي را حتي در درمان يا عدم درمان بيماري‌ها مي‌توان يافت. بنابراين، افکار و نيات و انديشه‌هاي انسان مي‌تواند بر بدن او تاثير بگذارد. هر چه روح قوي‌تر باشد، بدن را بيشتر تحت تاثير خود قرار مي‌دهد. بالاتر از اين دو، روان انسان است که نه‌تنها در بدن او موثر است بلکه در يک انسان ديگر نيز مي‌تواند تاثيرگذار باشد يعني فکر يک انسان مي‌تواند در بدن انسان ديگر تاثير بگذارد. مصداق امروزي اين باور، هيپنوتيزم و واقعيت‌هاي رخ داده در اين کار است. هر قدر انسان مقابل مقاومت کمتر و ضعف بيشتري داشته باشد، ديگران راحت‌تر بر او اثر مي‌گذارند. شهيد مطهري پس از اشاره به اين مقدمات نتيجه مي‌گيرد که: «ممکن است در بعضي روح‌ها و روان‌ها چنين حالت و خاصيتي باشد که اگر درباره ديگري به گونه‌اي فکر کند، فورا روي او اثر بگذارد. در بعضي احاديث هم از پيغمبر اکرم (ص) وارد شده که فرموده است (در سند آن احاديث دقت نکرده‌ام) «الْعَيْنُ حَقٌّ» چشم حق است، يعني دروغ مطلق نيست، بعضي از چشم‌ها اثر دارد يا حديثي از پيغمبر نقل کرده‌اند که «الْعَيْنُ يَجْعَلُ الرَّجُلَ فِي الْقَبْرِ وَ الْجَمَلَ فِي الْقِدْرِ» يعني چشم چنين قدرتي را دارد که انساني را به گور بفرستد و شتري را در ديگ. تجربه‌ها و آزمايش‌ها هم نشان داده که درباره بعضي از افراد مطلب چنين است...» (مجموعه آثار استاد شهيد مطهري، ج ‌27، ص: 635) البته ايشان تاکيد مي‌کنند که اين تاثيرگذاري منفي بر ديگران خوب نيست و روح‌هاي پاک هرگز دچار چنين مسائلي نخواهند بود. شعارهاي اسلامي بحث بعدي بر سر اين است که ما به کدام يک از آيات قرآن توجه مي‌کنيم؟ اگر قرآن يک کل و مجموعه است که تمام آيات آن براي هميشه کاربرد دارد،‌ چه اتفاقي مي‌افتد که بعضي از آيات بيش از ديگر آيات بر سر زبان‌ها مي‌افتد؟ شهيد مطهري بدقت در انتخاب شعارهاي لفظي اسلام و تاثيرات آن اهميت مي‌دهد و مي‌گويد: «اسلام شعار لفظي دارد. تابلو بنويسيد در خانه خودتان: انَّ اکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ اتْقيکُمْ. بنويسيد: لا اله الّا اللَّه، محمّدٌ رسول‌اللَّه، عليٌّ وليُّ اللَّه. تابلوهاي اصول اجتماعي اسلام را در خانه‌هاي خودتان بزنيد: يا ايُّهَا النّاسُ انّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ انْثي وَ جَعَلْناکُمْ شُعوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفوا انّ اکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ اتْقيکُمْ. بدهيد از اينها تابلوهاي بسيار عالي بسازند و در خانه‌هاي خودتان نصب کنيد. اينقدر هم از اين شعارها ما داريم که الي ماشاءاللَّه. اسلام دين ناطق و گوياست، با آدم حرف مي‌زند؛ شمايل و تصوير يعني چه؟! بعضي‌ها مي‌آيند يک چيزهايي انتخاب مي‌کنند که آيه قرآن هست، اما شعار نيست. درست است، آيه قرآن همه جا مقدس است، اما هر آيه قرآن که شعار نيست. فرض کنيد کسي اين آيه را در خانه خودش بنويسد: الزّانِيَةُ وَ الزّاني فَاجْلِدوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ. هر کس نگاه مي‌کند مي‌گويد مگر اين خانه، خانه فسق و فجور است؟» (مجموعه آثار استاد شهيد مطهري، ج ‌25، ص 386) فيلسوف معاصر ما معتقد است: «شعار اسلامي يعني آنچه که به وسيله آن وابستگي خودتان را به اسلام نشان مي‌دهيد و يک اصل از اصول اسلامي را اثبات مي‌کنيد.» (مجموعه آثار استاد شهيد مطهري، ج ‌25، ص 386) حال با اين تعريف بايد ديد که آيا آيه «وَ انْ يَکادُ» در دسته شعارهاي اسلام قرار مي‌گيرد يا خير؟ يکي از اشارات لطيف شهيد مطهري به همين مقوله و اتفاقا کاربرد بسيار زياد آيه «وَ انْ يَکادُ» است که مي‌گويند: «از شعارهايي که مردم انتخاب مي‌کنند، روحيه مردم را مي‌شود شناخت. ما در قرآن آيه زياد داريم، آياتي که براي شعار قراردادن فوق‌العاده عالي است، جمله‌هاي زيادي داريم از پيغمبر و ائمه؛ ولي هيچ آيه‌اي به اندازه آيه «وَ انْ يَکادُ الَّذينَ کَفَروا» در ميان مردم براي شعار رايج نشده است. در هر خانه‌اي که بروي مي‌بيني يک «ان يَکاد» آنجا زده‌اند، يعني چشم تو کور که خانه و زندگي من را مي‌بيني، اين تابلو را اينجا نصب کرده‌ام براي اين که چشم تو کور باشد. اين امر يک حالت خودخواهي در مردم از يک طرف و يک حالت بدبيني به ديگران از طرف ديگر را نشان مي‌دهد. شما همه شهر تهران را بگرديد، بندرت ديده مي‌شود که در خانه‌اي مثلًا آيه «هَلْ يَسْتَوِي الَّذينَ يَعْلَمونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمون» تابلو شده باشد. براي شعار چه از اين بهتر؟... آياتي که انسان هر وقت يکي از آنها را نگاه کند براي او يک درس و آموزش است. اينها را انسان نمي‌بيند ولي در هر خانه‌اي که برويد آيه «وَ انْ يَکادُ الَّذينَ کَفَروا» را مي‌بينيد، يعني منم که خداوند چنين نعمت‌هايي به من داده و تويي که چشم شور داري و مي‌خواهي چشم‌زخم به ما بزني؛ براي اين‌که جلوي چشم شور تو را گرفته باشم اين تابلو را در اينجا نصب کرده‌ام و شايد کمتر خانه‌اي است که چنين چيزي در آن نباشد.» (مجموعه آثار استاد شهيد مطهري، ج 27، ص: 3 و 632) بنابراين، لازم است که هم نگاهمان را اصلاح کنيم و بدانيم که همه افراد دشمن ما نيستند و همه از بهروزي ما دچار خشم‌هاي شديد نمي‌شوند تا به ما چشم زخم بزنند و از طرف ديگر، يادمان باشد که بايد آيات ديگر قرآن را هم زنده کرد و در خانه‌ها آويخت تا با هر بار نگاه کردن به آنها جانمان تازه شود. * توضيح: منبع تمام سخنان از نرم‌افزار مجموعه آثار استاد شهيد مطهري از مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي است.