گوناگون/ حمام اسرارآمیز ایران

کجارو/ حمام شيخ بهايي يکي از حمام‌هاي تاريخي و منحصر به فرد ايران عصر صفوي در اصفهان است که به دليل راز گرم شدن آن به حمام اسرارآميز هم شهرت داشته است. حمام‌هاي ايراني از آثار تاريخي قابل توجه و معماري‌هاي قابل تامل در تمام دوره‌هاي تاريخي بوده‌اند. معماري حمام‌ها در دوره‌هاي تاريخي مختلف، متفاوت بوده و هريک شاخصه‌هاي معماري همان عصري که در آن شکل گرفته‌اند را در خود نهفته دارند. طبيعي است که با پيشرفت جامعه و قدم برداشتن به سمت مدرنيته، حمام‌ها نيز حالت شخصي پيدا کردند و ديگر حمامي در سطح روستا يا شهر ساخته نشد. امروزه حمام‌ها کارکرد اصلي خود را از دست داده و کارکردهاي فرهنگي و اجتماعي مثل موزه، زورخانه و... پيدا کرده‌اند. حمام شيخ بهايي حمام‌هاي بازمانده از دوره‌هاي پيش به عنوان آثار تاريخي و ملي و جاذبه‌هايي براي گردشگري شناخته شدند تا از طريق آنها بتوان تاريخ اجتماعي و فرهنگي ايران را بازشناسي کرد. يکي از اين حمام‌هاي تاريخي حمام شيخ بهايي يکي از آثار معماري منحصر به فرد تاريخ ايران است. حمام شيخ بهايي از آثار بازمانده از دوره صفويه است که در خيابان عبدالرزاق اصفهان، کوچه شيخ بهايي و در ميان مسجد جامع و هارونيه در بازار کهنه قرار گرفته است. اين حمام به دليل داشتن شاخصه‌هاي خاص خود و تفاوت در آتش‌دان و مخزن از آثار معماري جالب توجه اصفهان محسوب مي‌شود. با اين مقدمه به سراغ حقايقي در مورد اين حمام مي‌رويم. ۱- سيستم گرمايشي حمام شيخ بهايي با تمامي حمام‌هاي بازمانده در تاريخ ايران متفاوت است. اين شاخصه‌ منحصر به فرد حمام، سبب شده داستان‌ها و افسانه‌هاي مختلفي در مورد آن شکل بگيرد. ۲- حمام شيخ بهايي از آثار دوره صفويه بوده که در اصفهان ساخته شده است. ۳- معمار اين حمام منحصر به فرد، شيخ بهايي است که از دانشمندان بزرگ عصر صفويه است که در علوم فلسفه، منطق و رياضيات تبحر داشت و تاليفاتي در حدود ۸۸ کتاب و رساله از وي برجاي مانده است. ۴-حمام شيخ بهايي مثل ديگر آثار ارزشمند اصفهان در دوره صفويه، با دستور شاه عباس اول و در دوره حاکميت وي ساخته شد. ۵-حمام شيخ بهايي در تاريخ ۲۹ تيرماه سال ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۶۳ در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد. ۶- جالب است بدانيد تاکنون تحقيقات بسياري که براي کشف معماي گرم شدن حمام شيخ بهايي انجام شده است. اما هنوز هم پس از گذشت ساليان متمادي، به طور کامل علت اسرارآميز بودن گرماي حمام، توسط دانشمندان، کشف نشده است. ۷- در طي تحقيقات در مورد معماري گرم شدن حمام شيخ بهايي، سيستم سفالي لوله کشي در زير بنا کشف شد، اين سيستم سفالينه لوله‌کشي در زيرزمين حدفاصل آبريزگاه مسجد جامع و حمام وجود داشت. ۸-در سال‌هاي پيش وجود لوله کشي سفالي محققان را بر آن داشت که تشخيص دهند با روش مکش طبيعي گازهايي مثل متان و اکسيدهاي گوگردي به مشعل خزينه حمام هدايت مي‌شد و به عنوان منبع گرما در مشعل مي‌سوخت، يا اين که مستقيما اين گازها را از مواد زايد دفع شده در خود حمام جمع‌آوري مي‌کردند و مورد استفاده قرار مي‌دادند. ۹- موقعيت حمام شيخ بهايي طوري بود که در کنار عصارخانه جماله اصفهان قرار داشت، اين مجاورت، سبب شد که برخي به اين فکر بيفتند که احتمال دارد سوخت حمام از طريق روغن عصارخانه تامين شده باشد. توليد گاز از طريق فاضلاب که با نام بيوگاز شهرت دارد، امروزه در کشورهاي پيشرفته، در تهيه سوخت استفاده مي‌شود. ۱۰-نظريات ارايه شده در مورد تامين سوخت حمام قانع کننده نبود و مهمترين نکته در مورد حمام و اسرارآميز بودن آن، که گرم شدن حمام با يک شعله است هنوز هم دغدغه محققان شيمي و فيزيک بود. اسرارآميز بودن اين روش سبب شده که تا به امروز بر روي آن تحقيقات بيشتري صورت گيرد تا راز گرم شدن حمام مشخص شود. ۱۱-در راستاي اين تحقيقات، يک مخترع از اهالي مشهد، تلاش بر شبيه‌سازي حمام کرد تا از اين طريق بتواند راز آن را مشخص کند. ۱۲-پس از تحقيقات انجام شده، اين مخترع اعلام کرد که منبع آب اين اين گرمابه از طلا بوده است و با توجه به اينکه طلا، رساناترين فلز انتقال گرما است با حرارت کم انرژي زيادي توليد و آب منبع گرم مي‌شده است. ۱۳-اين مخترع با شبيه‌سازي حمام، توانست دو نشان طلا از سوييس و مسکو در سال‌هاي ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ شود. ۱۴-نتيجه اين تحقيقات چنين اعلام شد که منبع حمام شيخ بهايي از طلا بوده و براي جلوگيري از سرقت آن، راز ساخت حمام را پنهان داشتند. ۱۴- معماري اين حمام و ويژگي‌ها و کارکرد آن شبيه ديگر حمام‌هاي تاريخي است تنها تفاوت آن در نوع آتش‌خانه و تامين منبع سوخت اين حمام و نحوه گرم شدن آب دليل بر آن است که نام حمام اسرارآميز را به خود بگيرد. به بيان ديگر، سيستم گرمايي اين حمام جزو عجايب آن است که با استفاده از قوانين فيزيک و شيمي طراحي شده است. ۱۵-از ويژگي‌هاي معماري حمام شيخ بهايي، داشتن دو سربينه بزرگ است. يکي از اين سربينه‌ها متعلق به زنان و ديگري متعلق به مردان بوده است. حمام شيخ بهايي، استخر و تعدادي خزينه و آب انبار نيز دارد. ۱۶-حمام شيخ بهايي که تا دوره‌هاي اخير، با يک شعله به جوش مي‌آمد، اکنون خاموش شده است. برخي علت خاموش شدن شعله را تخريب قسمتي از حمام توسط برخي از محققان خارجي اين بنا دانسته‌اند. ۱۷--شيخ بهايي که طراح حمام است از دانشمندان مشهور عصر صفوي بود. وي در تاريخ فرهنگ و علم ايران يک دانشمند، سياستمدار و شيخ الاسلام عصر خود بود. معمار بودن شيخ، را مي‌توان يکي از ويژگي‌هاي اصلي شيخ دانست. ۱۸-بسياري از آثار تاريخي عصر صفوي علاوه بر حمام مزبور، از آثار طراحي شده شيخ بوده است. طراحي ديگر مساجد اصفهان و طراحي شالوده شهر نجف‌آباد و بسياري آثار ديگر از طراحي‌ها و مهندسي اين معمار دانشمند عصر صفوي است. ۱۹-حمام شيخ بهايي در مالکيت افراد مختلفي، در حدود ۳۰ نفر بوده است که به صورت تدريجي خريداري شده و هم‌اکنون مالکيت تمام آن در اختيار ميراث فرهنگي اصفهان قرار گرفته است. ۲۰- در پايان بايد گفت حمام شيخ بهايي به دليل آسيب‌هايي که با گذشت زمان به آن وارد شده بود در سال ۸۶ مرمت شد و بنا به اعلام ميراث فرهنگي اصفهان، به زودي حمام شيخ بهايي مورد استفاده فرهنگي قرار مي‌گيرد. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد