جاهای دیدنی ایران باستان در عراق

کجارو/ کشور عراق که در دوران باستان به بين‌النهرين و ميان‌رودان معروف بود در طول تاريخ خود داراي ارتباط فرهنگي زياد با ايران بوده است و آثار و جاذبه‌هاي ديدني‌اي چون الحضر يا هاترا و ايوان مداين از روزگاران اشکاني و ساساني را در خود جاي داده است. با سفر به اين کشور مي‌توانيد از ايران فرهنگي در فراسوي مرزهاي سياسي ديدن کنيد. دوران پيش از اسلام گوردخمه‌هاي مادي گوردخمه مادي قيزقاپان در روستاي سورداشي سليمانيه عراق قرار دارد. اين گوردخمه که احتمال مي‌رود متعلق به کياکسار يا هوخشتره؛ پادشاه مادي باشد از مهم‌ترين آثار مادي در کشور عراق است. در بيرون اين آرامگاه تصوير دو فرد در اطراف يک آتشدان وجود دارد که در دست خود کمان دارند؛ همچنين نقش‌هاي ديگري نيز حک شده که شايد سمبلي از اهورامزدا و ميترا باشد. دو ستون در قسمت بيروني آرامگاه و يک گور وان شکل، از ديگر ويژگي‌هاي اين بنا است. گوردخمه قيزقاپان از ديگر گوردخمه‌هاي مادي در عراق مي‌توان کورخ کيچ را نام برد که کردها به آن اشکفت کورخ کيچ مي‌گويند. بر اساس افسانه‌اي کردي، دو شاهزاده پسر و دختر در کورخ کيچ و قيزقاپان زندگي مي‌کردند که هر شب به ديدن هم مي‌رفتند؛ به همين علت به گوردخمه‌ي دختر و پسر نيز معروف است. اين گوردخمه متشکل از يک ايوان در قسمت بيروني و يک اتاق با گور واني شکل است و در ۲۵ کيلومتري قيزقاپان در روستاي شورناخ در دامنه «کوه بنزداد» قرار دارد و به‌راحتي قابل دسترسي است. الحضر؛ خداي خورشيد شهر الحضر يا هاترا در ۱۱۰ کيلومتري جنوب غربي موصل و ۷۰ کيلومتري غرب آشور قرار دارد. اين شهر از نيمه‌ي سده‌ي اول پيش از ميلاد تا نيمه‌ي سده‌ي اول ميلادي مورد سکونت بوده است، طرح دايره و به قطر دو کيلومتر دارد که با خندق و ۱۶۳ برج محصور شده و متشکل از بارو و ديوار شهر، دروازه‌ها، معابد، گورها و آرامگاه‌ها است. هنر حجاري و پيکرتراشي هاترا در دنياي باستان معروف است و مجسمه‌هاي متنوع و متعدد از آن روزگار به يادگار مانده که زينت‌بخش موزه‌ي بغداد است. شهر هاترا - الحضر در ساخت هاترا، مصالحي چون سنگ، گچ و خشت خام به کار‌ رفته است. همچنين از قديمي‌ترين شهرهايي است که در بناهاي آن از گچ به‌طور وسيعي استفاده شده است. از باشکوه‌ترين و بزرگ‌ترين بناهاي الحضر معبد کبير يا شمس است که ساکنان الحضر به آن هيکلاربا يعني معبد کبير و بيت الها به معناي خانه خدايان مي‌گفتند و براي عبادت خداي خورشيد بود. معبد کبير با سنگ‌هاي يکپارچه عظيم مدور ساخته و در وسط شهر قرار دارد. اين معبد شامل ايوان‌ها، معابد کوچک و بناهايي مانند خلوتگاه شمس، معبد شحيرو، دورازه‌هاي معبد کبير و... بود. مردمان اين شهر در عبادات و اعتقادات خود براي خورشيد اهميت زيادي قائل بودند و آن را بزرگ خدايان و مذکر مي‌دانستند و به آن شمس يا شمسا مي‌گفتند. کاخ پارتي آشور آشور يکي از مهم‌ترين مکان‌هاي باستاني کشور عراق و بين‌النهرين باستان است که در ۱۰۰ کيلومتري جنوب موصل و در غرب رود دجله قرار دارد و در فهرست ميراث جهاني اين کشور در يونسکو به ثبت رسيده است. آشور از ۲۴۰۰ پيش از ميلاد مورد سکونت قرار گرفت. از مهم‌ترين آثار ايراني و اشکاني اين شهر کاخ پارتي آشور است. از ديگر بناهاي اين دوره مي‌توان به معبد A، معبد آشور، معبد پري پتروس، فري ترينبائو و بيت اکتيو اشاره کرد. اروک اروک يا وارکا يکي از مهم‌ترين شهرهاي بين النهرين است و در ۲۷۰ کيلومتري راه ارتباطي بغداد به بصره، نزديک شهر سماوه، در ۲۰ کيلومتري راه‌آهن الحيدر واقع است. نام اروک در تورات ارخ ذکر شده و سومريها آن را اونو مي‌خواندند. معبد گارئوس، معبد آنو آنتوم، تدفين‌هاي پارتي، تابوت‌هاي دمپايي شکل، و پيکره‌ي ايزدبانوي لميده از آثار دوران اشکاني پيدا شده در اروک است. نيپور شط المليل نامي است امروزه شهر نيپور به آن خوانده مي‌شود. اين شهر نيز مانند کيش جز سرزمين سوريان بوده و در جنوب بين النهرين و در ساحل رود فرات قرار دارد. مهم‌ترين بناهاي ايراني به‌دست‌آمده به زمان اشکانيان مربوط است و شامل: کاخ، دژ و معبد اينانا که براي هيون؛ ملکه آسمان ساخته شده است. کيش شهر باستاني کيش در جنوب بين النهرين باستان و در نزديکي ساحل دجله قرار دارد. اين شهر که در زمان حاضر تل الحيم نام دارد، روزگاري بخشي از شهر باستاني و معروف سومر بوده است. از دوران اشکاني بقاياي يک دژ مستطيل شکل با برج‌هاي نيم دايره است که در بخش شمالي جاي دارد. بابل بابل شهري باستاني در جنوب بغداد که از دوران سومريان تا اشکاني برقرار بوده است. در زمان پارتيان بخش وسيعي از شهر بابل مسکوني بود. مهم‌ترين اثر معماري اشکاني به‌دست‌آمده در اين شهر يک بناي مرکب ورزشگاه و تئاتر است با خشت و ستون‌هاي گچي و آجري بنا گشته و شامل يک حياط ستون‌دار مستطيل شکل و مجموعه‌اي از اتاق‌ها است. سلوکيه اين شهر در ساحل رود دجله که احتمال مي‌رود روي شهر اوپيس ساخته شده که اکنون به شکل يک تپه ماهور باقي مانده و عمير، کوخه يا کوچه نام‌هاي امروزي اين شهر است. در سال ۳۰۷ پيش از ميلاد سلوکوس نيکاتور سلوکيه؛ اولين پايتخت سلوکيان را بنا کرد. اين شهر طرح مستطيلي دارد و از يک سيستم منظم مرکب از خيابان‌ها و ساختمان است. بعدها در نيمه‌ي اول سده‌ي ميلادي اشکانيان اين شهر را تصرف کردند و به ساخت و ساز در آن پرداختند و از روزگار پارتيان گور - معبد خانوداگي با تابوت‌هاي معروف به وان حمام و دمپايي، معابد، کاخ و گچ‌بري‌ها و تزيينات معماري باقي مانده است. تيسفون و ايوان مداين شهر تيسفون، تيسپون ياسلمان پاک، در ۳۵ کيلومتري جنوب بغداد در ساحل شرقي دجله و در برابر شهر سلوکيه قرار داشت. اين شهر دايره اي که از هفت شهر شکل گرفته روزگاري پايتخت پادشاهان اشکاني و ساساني بوده است. به دليل تغيير مسير رودخانه‌ي دجله مکان دقيق اين شهر مشخص نيست. ايوان مداين که به طاق کسري و ايوان خسرو نيز معروف است، يکي از بي‌نظيرترين آثار دوره‌ي ساسانيان در نزديکي اين شهر جاي دارد. طاق کسري زمان ساخت طاق کسري را به شاپور اول و به احتمال بيش‌تر به خسرو انوشيروان يا خسرو اول نسبت مي‌دهند. اين بنا که با عرض ۲۵ و طول ۴۷ و ارتفاع ۲۸ متر با شکوه‌ترين طاق جهان باستان به شمار مي‌رود، با طاق نماهايي در چهار طبقه، نيم ستون‌ها، سنگ‌هاي مرمر، نقاشي‌ها،گچ‌بري‌ها و... تزيين شده بود. نما و تالار بزرگ مرکزي طاق کسري تا سال ۱۸۸۸ ميلادي و قبل از وقوع زلزله برپا بوده است و ديولافوا تصوير آن را در کتاب خود کشيده است. ايوان مداين اعراب تيسفون را که از هفت شهر تشکيل شده بود مدائن به معناي شهرها و مدينه‌‌ها مي‌گفتند و از آن زمان اين نام بر اين طاق ماندگار شد. در منابع آمده است که هنگام حمله اعراب مدائن غارت شد و فرش معروف بهارستان که در زمان خسرو اول پادشاه ساساني بر ايوان پهن بود قطعه قطعه کردند و پرده‌هاي جواهر نشان آن را به غارت بردند. هان اي دل عبرت بين از ديده عبر کن هان / ايوان مدائن را آيينه‌ي عبرت دان يک ‌ره زِ لب ِ دجله منزل به مدائن کن / وَ ز ديده دُوُم دجله بر خاک ِ مدائن ران پايکولي؛ يادماني از نرسي پايکولي، پي کليي يا پايقلي، در جنوب سليمانيه عراق و شمال قصر شيرين و در يک کيلومتري غرب روستاي جديد برکل قرار دارد. اين بناي برجي و يادماني از روزگار ساساني که روي تپه‌اي با سنگ و ملات ساخته شده است. روي ديوارهاي برج کتيبه‌هاي نرسي پادشاه ساساني به زبان فارسي ميانه و پارتي به دست آمده که آخرين کتيبه‌ي سلطنتي به زبان پارتي است. در اين کتيبه‌ها نرسي نام و نسب خود را معرفي مي‌کند و به شرح پيروزي خود بر بهرام سوم پرداخته است. در بخشي از کتيبه‌ي نرسي چنين آمده است: «اين يادبود پديد آمده است از بغ مزداپرست، خدايگان نرسي شاهنشاه ايران و انيران که چهر از ايزدان دارد. او فرزند بغ مزدا پرست، شاپور يکم، شاهنشاه ايران و انيران و نواده‌ي اردشير يکم شاهان شاه است. اين يادبود به فرمان نرسي شاهان شاه بنا شد. من شاه ارمنستان بودم و وهونم خود سوگند شکست و اسير اهريمن و ديوان شد و همه‌ي راه‌ها را بست و بدين روال نه برابر ما راهي بود و نه (....) برابر شاهزادگان (....) و بزرگان و آزادگان [=نجيبان] و پارسيان و پارتيان...» هاوش کوري هاوش کوري در زبان کردي به معناي خانه‌ي اسب‌ها است و در استان دياله عراق و در ۱۰ کيلومتري مرز ايران در قصرشيرين، قرار دارد. هاوش کوري که به‌شدت در سال‌هاي اخير آسيب ديده، کاخي است ساساني که آن را به خسروي اول يا دوم ساساني نسبت مي‌دهند. اين بناي گنبددار که از آن کتيبه نيز به‌ دست‌ آمده شامل ايوان، حياط مرکزي، اتاق‌ها، خانه‌هاي داراي ايوان و حياط است. حيره؛ ساز بربط حيره شهري ساساني در ۶ کيلومتري جنوب نجف قرار دارد و به دست شاپور اول بنا شد و پايتخت ملوک لخمي از فرمانبرداران ساساني بود. حيره از ريشه آرامي به معناي اردوگاه مرکب از خيمه‌ها است و از اين شهر بود که ساز ايراني بربط به جهان عرب معرفي شد. در کاوش‌هاي باستان‌شناسي بقاياي کليساهاي ساساني به‌دست‌آمده است. دوران اسلامي بيمارستان عضدي بغداد آل بويه، بوييان يا بويگان از حکومت‌هاي شيعه مذهب قرن‌هاي چهار و پنج هجري قمري بودند که در غرب و جنوب ايران و عراق حکومت مي‌کردند. يکي از مهم‌ترين اقدامات آل بويه ساخت بيمارستان عضدي در زمان عضدالدوله در غرب بغداد بود. وي براي ساخت اين بيمارستان که سه سال طول کشيد، هزينه‌ي زيادي خرج کرد و آن را به بهترين امکانات آن روزگار تجهيز کرد و در کنار بيمارستان پارچه فروشي براي تهيه‌ي ملافه‌هاي مورد نياز داير کرد. همچنين بازاري ساخت که به بازار بيمارستان معروف بود و داروها و نيازهاي بيماران از آنجا تهيه مي‌شد. بعد از درگذشت عضدالدوله از رونق بيمارستان کم مي‌شود و در سال ۵۶۹ در اثر سيل ويران و دوباره مرمت مي‌شود. بر اساس تاريخ جهانگشاي جويني اين بيمارستان تا زمان حمله‌ي مغولان پابرجا بوده است. مدرسه نظاميه‌ي بغداد خواجه نظام الملک توسي وزير با کفايت الب ارسلان و سلطان ملکشاه سلجوقي بنيان‌گذار مدارس نظاميه، نخستين مدارس اهل سنت و شافعيان در شهرهاي اصفهان، بغداد، نيشابور، آمل، قاهره، بلخ و هرات در قرن پنج هجري قمري است. اين مدارس داراي موقوفات زيادي بودند و آموزش در آن‌ها رايگان و شاگردان مقرري نيز دريافت مي‌کردند. نظاميه‌ي بغداد معروف‌ترين مدرسه‌ نظاميه و نخستين مدرسه‌ي اسلامي درشرق، در بغداد در ساحل دجله و در بازار سوق الثلاثاء نزديک دورازه‌ي باب‌الأزج و مدرسه‌ي مرجان قرار داشت. امام محمد غزالي مشهورترين مدرس نظاميه‌ي بغداد بود. در اين مدرسه مطالعات مذهبي، قوانين اسلامي، ادبيات عرب و حساب تمرکز داشت و بعدها تاريخ، رياضيات، علوم مادي و موسيقي تدريس مي‌شد. از قرن ۹ هجري قمري به بعد اطلاعي از نظاميه‌ي بغداد و وضعيت آن در دسترس نيست. آرامگاه سلمان فارسي مرقد سلمان فارسي از ياران پيامبر در ۳۰ کيلومتري جنوب شرقي بغداد و در شهر باستاني تيسفون قرار دارد. سلمان پيش از مسلمان شدن روزبه نام داشت. درباره‌ي محل تولد وي اختلاف نظر است و شايد وي اهل اصفهان و فرزند يک زمين‌دار باشد. در جنگ خندق در سال پنج هجري از طراحان حفر خندق که روش جنگي ايرانيان است. سلمان در روزهاي پاياني خود استاندار شهر مداين بود. آرامگاه عبدالقادر گيلاني عبدالقادر بن صالح جنگي ‌دوست گيلاني؛ عارف، صوفي، محدث، و شاعر ايراني که در قرن پنجم و ششم قمري زندگي مي‌کرد. وي مؤسس طريقه قادريه و از مشاهير طريقت صوفيه است. غوث اعظم نام ديواني که از وي به يکادگار مانده و در اشعار محيي تخلص داشت. مقبره‌ي عبدالقادر در بغداد و مدرسه‌اي که در آن تدريس مي‌کرد قرار دارد. آرامگاه اميرکبير ميرزا تقي خان فراهاني ملقب به اميرکبير صدراعظم معروف ناصرالدين شاه در دوره قاجار بود. وي در زمان صدارت خود اصلاحات و کارهاي بزرگ و باارزشي براي ايران کرد که مدرسه‌ي دارالفنون نخستين دانشگاه مدرن در ايران و روزنامه‌ي وقايع اتفاقيه نمونه‌ آن‌ها است. اميرکبير ابتدا در کاشان و در مشهد اردهال دفن شد؛ اما مدتي بعد به درخواست همسرش جسد وي به کربلا انتقال داده و روبروي صحن امام حسين (ع) به خاک سپرده شد. موزه‌ي ملي عراق موزه‌ي ملي يا موزه‌ي باستان شناسي عراق گنجينه‌اي با ارزش از فرهنگ‌ها و تمدن‌هاي بين‌النهرين و ايران باستان است. اين موزه در سال ۱۹۲۶ ميلادي با کوشش خانم گرتورد بل معروف به مادر عراق در بغداد تأسيس شد. اين موزه در دهه‌هاي اخير غارت و بسياري از اشيا و آثار باستاني از بين رفته است. وضعيت کنوني ميراث ايراني عراق دهه‌ها جنگ و اشغال عراق آسيب‌هاي جبران ناپذيري به ميراث فرهنگي اين کشور وارد کرده است و بسياري از آثار و بناهاي باستاني بين‌النهرين و ميراث ايراني باقي‌مانده از ادوار مختلف فرهنگي، تخريب شده و آسيب ديده است که اميد مي‌رود به‌زودي شاهد مرمت و بازسازي اين آثار و بناهاي باستاني با ارزش باشيم. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد