ايلنا/ شهر سوخته ۲ بار به آتش کشيده شده است، يکبار در ابتداي مرحله رشد و بار ديگر در لحظه مرگ و انهدام آن. مهمترين آثار معماري مکشوفه در شهر سوخته خانههاي موسوم به پلکاني و بناي کاخ سوخته است. هر واحد ساختماني از يک قسمت مستطيل درست شده که ۵ تا ۶ اتاق دارد و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زير بنا داشته است و منازل در مجتمعهاي ۴ و يا ۶ خانهاي است.
مصالح اصلي به کار رفته در آن خشتهاي خام منظم گلي است. سقف خانهها معمولاً صاف بوده و از حصير براي پوشش آنها استفاده شده و گرماي اتاقها به وسيله يک اجاق مرکزي تأمين ميشده است.
در سال ۱۹۷۲ اولين قبر به طور تصادفي کشف شد. مصالح مورد استفاده در ساختمان گورها خشت خام بوده است. در شهر سوخته ۳ نوع قبر ديده ميشود. مهمترين نوع قبر، چالهاي ساده بوده که مرده را همراه اشياء و غذا دفن ميکردند. نوع ديگر چاله معمولي که با ديواري به ۲ قسمت تقسيم ميشده است. نوع سوم، قبرهاي سردابهاي که نوعي قبر خانوادگي بوده است.
شهر سوخته بدون شک جز شهرهاي بسيار پيشرفته زمان خود بوده است. اين نکته نه تنها در بقاياي آثار معماري و کارهاي ظريف دستي وصنعتي ديده مي شود بلکه در سازمان دهي اجتماعي شهر نيز ديده مي شود.
اسکلتي از يک دختر در گورستان اين شهر به دست آمده است که جاي شکستن و ترميم مجدد استخوان جمجمه کاملا روي آن مشخص است.
همچنين بقاياي جمجمه اي ديگر با چشم مصنوعي از گورستان اين شهر به دست آمده که نشان مي دهد پزشکان اين شهر به کار جراحي چشم هم وارد بوده اند. اين چشم مصنوعي متعلق به ۴۸۰۰ سال پيش و متعلق به زني ۲۵ تا ۳۰ ساله بوده است.
پارچههايي که در شهر سوخته يافت شده مطلقاً در هيچ کجاي ايران يافت نشده است. ساکنان شهر سوخته کفش توليد ميکردهاند و صنعت کفاشي داشتهاند. مراکز صنعتي مردم شهر سوخته خارج از شهر بوده است.
تعدادي لولههاي سفالي در شهر سوخته پيدا شده که احتمالاً جهت آبرساني يا دفع فاضلاب استفاده ميشده است. يک خط کش چوبي باستاني با دقت نيم ميلي متر در شهر سوخته يافت شده است. صنايعي مانند ريسندگي، خراطي، معرقسازي، مرمرسازي، سفالگري، مهرسازي، حصيربافي و ساخت ابزار فلزي در شهر سوخته رواج داشته است. نمونههاي جالب و بديعي از زيورآلات در شهر سوخته به دست آمده است.
دسترسي به شهر سوخته
براي دسترسي به شهر سوخته ابتدا بايد به زابل سفر کرد. شهر سوخته در ۵۶ کيلومتري زابل در حاشيهي جادهي زابل به زاهدان قرار دارد. توصيهي ما استفاده از اتومبيل شخصي است. در شش ماه اول سال از ساعت ۸ تا ۱۲ و ۱۶ تا ۲۰ و در شش ماه بعدي از ساعت ۸ تا ۱۲ و ۱۵ تا ۱۹ ميتوان از بقاياي شهر سوخته ديدن کرد. البته به ياد داشته باشيد صبح جمعه اجازهي ورود به اين مکان را نداريد.
بازار