ارگ علیشاه؛ زیبایی تاریخی در قلب تبریز

همگردي/ بدون هيچ شک و ترديدي بايد نام تبريز را به عنوان يکي از توريستي ترين شهرهاي ايران تلقي نماييم که در هر گوشه و کنارش شما مي توانيد با جاذبه هاي گردشگري متعددي روبرو شويد. با چشم پوشي بر روي تمام جذابيت هاي نهفته شده در تبريز، مي خواهيم در اين مطلب سري به ارگ عليشاه تبريز بزنيم و شما را با تاريخچه، سبک معماري و همچنين موقعيت مکانيش بيش از پيش آشنا نماييم تا اگر روزي قصد ايرانگردي داشتيد و در گشت و گذارهاي داخليتان سري هم به تبريز زديد، حتما براي بازديد از ارگ تبريز اقدام نماييد. کمي با پيشينه تاريخي ارگ عليشاه ارگ تبريز داراي قدمتي بالغ بر 700 سال است و از جمله قديمي ترين بناهاي تاريخي و همچنين مرتفع کشور بشمار مي آيد. اين ديوار بلند که از گذشته بسيار پر فراز و نشيبي نيز برخوردار است، در حقيقت بخشي از يک شبستان مجلل و باشکوه بوده که در دوران حکومت ايلخانان مغول و به کوشش وزير آنان به اسم تاج الدين عليشاه گيلاني و در خلال سال هاي 716 تا 724 هجري قمري در داخل محوطه مسجدي بزرگ در شهر تبريز ساخته شد و آنطور که مورخان در خصوص اين بنا اظهار داشته اند، عليشاه در پي ايجاد طاقي بلندتر از طاق کسري به ارتفاع 4 گز بيشتر براي اين بنا بوده که البته به دلايل زيادي از جمله عجله در ساخت در بخش جنوبي مسجد و همچنين نشست سازه بطور کلي طاق ساخته شده، فرو مي ريزد و از بين مي رود و مدتي بعد نيز بدليل به دنيا نبودن عمر عليشاه گيلاني جهت اتمام ساخت اين بنا، پروسه احداث آن در زمان سلطنت ايلخانيان بطور کامل متوقف مي شود. با تمام اين اوصاف، از ارگ عليشاه شهر تبريز همواره در طول تاريخ استفاده هاي فراواني بعمل آمده که ما در بخش بعدي به تعدادي از مهمترين زمينه هاي مصرفي اين بنا برايتان اشاره خواهيم کرد، اما پيش از آن شايد بد نباشد بدانيد که اين ديوار بلند و تاريخي که امروزه به دلايل زيادي نظير فرسايش در گذر زمان، تحمل خسارات جنگي، وقوع زمين لرزه هاي فراوان در اطراف موقعيت مکاني خود از شرايط اصلا مساعدي برخوردار نيست و نياز به توجه بيشتري دارد، با شماره 170 در ليست آثار ملي ايران ثبت شد. زمينه هاي کاربري ارگ تبريز از گذشته تاکنون تنها با يک مرور اجمالي بر تاريخچه غني ارگ عليشاه تبريز متوجه خواهيد شد که در طول تاريخ از اين بنا چه استفاده هاي فراواني بعمل آورده شده است؛ مثلا در عصر حکومت قاجار که ايران درگير جنگ با قواي روس (1804-1824) و انگليس (1857) بود، به دستور عباس ميرزا از اين ايوان تاريخي به عنوان يک سنگر مستحکم و کاملا استراتژيکي جهت انبار نمودن غلات و تدارکات استفاده مي شد و در قسمت پشتي آن که در اصل داخل محوطه مسجد بحساب مي آيد، يک ستاد راهبرد جنگي و همچنين کارخانه توپ ريزي و ريخته گري ايجاد شد و سپس دور تا دور محوطه ارگ تبريز را با حصاري محکم پوشش دادند و از آن زمان بود که نام ارگ بر روي اين مکان تاريخي قرار گرفت. با ورق خوردن برگ هاي تازه اي از تاريخ، دوران مشروطيت در ايران آغاز شد تا بار ديگر ارگ تبريز نقش غيرقابل انکاري از خود در دفاع و مبارزه مشروطه خواهان ايراني داشته باشد. قواي مبارز که به فرماندهي ستارخان و باقرخان از يک سو جهت مقابله با دشمنان اين آب و خاک سامان داده مي شدند و از طرفي با بدقولي هاي شاه وقت قاجاريان يعني محمدعلي شاه به مقابله و حتي مقاتله مي پرداختند، چاره اي جز سرپناه کردن ارگ تبريز براي در امان ماندن از شکيل توپخانه هاي قجري نداشتند و به همين دليل است که امروزه با گذشت اين همه سال همچنان مي توان ردي از جنگ هاي توپ و توپخانه اي بر روي ديوار ارگ عليشاه تبريز مشاهده کرد. در دوره پسا مشروطه بازهم اين ارگ تبريز بود که براي غيرت مردان و زنان تبريزي تبديل به يک پناهگاه امن از گزند دشمني روس گشته و باعث شد تا آن ها بتوانند از خود در برابر استبدادي ننگين که ثمره حکومت شاهان بي کفايت بر اين ملک بود، دفاع و بر بلنداي ديوار ارگ نيز با گذاشتن يک توپ، امنيت مواضع خود را تضمين کنند. و اما بعد؛ در سال 1290 هجري شمسي سرانجام ارتش روسيه توانست شهر تبريز را به تسلط خود در آورد و ارگ تبريز را نيز به توپ ببندد. در دوره هاي مشروطه و پسا مشروطه در محوطه داخلي ارگ تبريز يک سالن تئاتر بي نظير و همچنين يک مکان آموزشي مدرن تحت عنوان مدرسه نجات که از نخستين مدارس جديد آن برهه از زمان در ايران بحساب مي آمد، ساخته شد. در دوران پهلوي نيز از اين مکان به عنوان يک گردشگاه عمومي و همچنين باغ ملي در شهر تبريز استفاده هاي فراواني بعمل آورده شد تا اينکه پس از انقلاب اسلامي ايران از محوطه ارگ عليشاه شهر تبريز بيشتر به عنوان مصلا بهره بردند. آشنايي با معماري اين جاذبه تاريخي به جرات بايد سبک و سياق معماري به کار رفته در ساخت بناي ارگ تبريز را يکي از ماندگارترين الگوهاي معماري - اسلامي بوجود آمده در کشورمان بدانيم. همانطور که مطلع شده ايد، ارگ عليشاه شهر تبريز در زمان حکومت ايلخانان مغول ساخته شد و معمار آن کسي نبود، جز استاد فلک تبريزي که طبق گفته هاي استاد پيرنيا وي از سبک معماري به نام شيوه آذري براي ساخت اين بنا استفاده کرد. اين شيوه از ساخت و ساز که به آن سبک مغولي-ايراني و يا فقط مغولي خالي نيز گفته مي شود، در بين سال هاي 1256 تا 1336 ميلادي يعني درست در زمان حکومت شاهان ايلخاني بر ايران رواج داشت. ارگ تبريز از ساروج و مصالح بسيار باکيفيت و بادوامي ساخته شد، زيرا با اينکه قسمت هاي اعظمي از آن در اثر وقوع زلزله هولناک تبريز در سده دهم هجري قمري همچون ديگر بناهاي تاريخي در اين شهر از ميان رفت، اما همچنان قسمتي از ديوارهاي مرتفع اين بنا جهت بازديد ما باقي مانده است تا ما هم از تماشاي شکوه و جلال ابدي اين بناي جذاب و کهن ايراني نهايت لذت را کسب کنيم. ناگفته نماند بر اثر وقوع همان زمين لرزه شديد بر روي بقاياي برجاي مانده از اين بنا يک ترک نسبتا بزرگ ايجاد شده است. قسمت هاي برجاي مانده از ارگ تبريز متشکل از 3 ديوار بلند به ارتفاع 26 متر و عرض کلي 30 متر بوده که حتي مي توان از فاصله مکاني بسيار دوري هم شاهد استواري آن ها در زير آسمان تبريز بود. اين ديوارها در اصل ايجاد کننده شبستان جنوبي مسجد عليشاه بحساب آورده مي شوند که امروزه همچون يک ايوان بزرگ در مرکز استان آذريايجان شرقي خودنمايي مي کنند. ناگفته نماند طبق کاوش باستان شناسان، آنان به هنگام حفاري هاي خود در محوطه اين بنا متوجه شده اند که چيزي نزديک به 7 متر از ارتفاع ديوارها نيز در داخل خاک پنهان شده بود. بدليل قدمت بالا و آسيب هاي جدي که به ساختار دروني و بيروني ارگ عليشاه تبريز در طول تاريخ خورده و اين اثر تاريخي بلاياي طبيعي زيادي را پشت سر گذاشته است، هيچ تصوير قابل استنادي از نماي کلي آن در کتب مختلف تاريخي وجود ندارد و تنها ما مي توانيم از روي گزارشات و سفرنامه مورخان و گردشگران نامي همچون حمدالله مستوفي، ابن بطوطه، بدرالدين محمودالعيني، مرتضي ميرزا به اين تصور کلي از ارگ تبريز دست پيدا کنيم که اين مکان در حقيقت همان مسجد جامع و بزرگ شهر تبريز بحساب مي آيد که از ستون هاي مرمري با گچبري هاي دلفريب و همچينن نمايي مزين شده با کاشيکاري هاي سنتي و اصيل ايراني شکل گرفته است. آدرس ارگ عليشاه تبريز: ايران - استان آذربايجان شرقي - شهر تبريز - ضلع جنوبي تقاطع خيابان فردوسي و امام خميني (ره) ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد