چه کنیم تا ریشه ربا در جامعه قطع شود؟

جوان آنلاين

بروزرسانی 1399/06/01 - 19:00

جوان آنلاين/ در جهان امروز سبک زندگي (Lifestyle) بسيار مهم شمرده مي‌شود؛ مجموعه‌اي از منش‌هاي ذاتي ما و همچنين روش‌هايي که براي ادامه حيات برگزيده‌ايم؛ بحث سبک زندگي در بسياري از سخنان رهبر فرزانه و از جمله بيانيه گام دوم انقلاب مطرح شده و مورد توجه قرار گرفته است. ايشان در مهر ۱۳۹۱ در جمع پرشور جوانان خراسان شمالي سؤالات مهمي را در اين خصوص مطرح نموده و آسيب‌شناسي آن‌ها را خواستار شدند. در پاسخ به اين مطالبه اساسي هر هفته يکي از اين سؤالات را مطرح کرده و به بررسي پاسخ خواهيم پرداخت. تا کنون طي هفت هفته به هفت پرسش پاسخ داده‌ايم و در صفحه امروز به هشتمين سؤال مي‌پردازيم. پرسش اين است: چه کنيم که ريشه‌ربا در جامعه قطع شود؟

يک مثال از تن دادن به ربا

مفروض اين پرسش آن است که پديده «ربا» به مثابه درختي شوم تلقي شده که به جهت آثار مخرب آن بايد از بيخ و بن قطع شود تا جامعه اطمينان يابد که از اين شجره خبيثه آسيبي نخواهد ديد! در آغاز براي تعريف ساده ربا از مثالي کمک بگيريم. فرض کنيد خداي ناکرده همسر شما بيمار شده و تشخيص پزشک مربوطه آن است که بدون فوت وقت عمل شود. دست شما خالي است و پولي که با آن بتوانيد از عهده مخارج عمل جراحي همسرتان برآييد، در اختيار نداريد. چه مي‌کنيد؟ در اين مواقع برخي افراد اتومبيل خود را مي‌فروشند يا اين مبلغ را قرض مي‌گيرند يا از سازماني که در آن کار مي‌کنند، مساعده مي‌گيرند و...، اما اگر چنين شرايطي فراهم نباشد، چه؟ ممکن است دوستي سرِ راه شما قرار گرفته، پيشنهاد کند که کل مخارج عمل جراحي را تأمين کند، به شرط آنکه آن را با فلان مبلغ بهره به وي برگردانيد... اين پول مي‌توانست قرض باشد و در بهترين لحظه به کمک شما بيايد، اما نام بهره آن را تبديل به متاعي ربوي مي‌کند که داد و ستد آن حرام است و به شدت بايد از آن پرهيز کرد! مي‌بينيد که مرز داد و ستد شرعي با ربا چقدر باريک است؟ قبول داريد که خيلي مرد مي‌خواهد که در چنين شرايط شکننده‌اي به چنين داد و ستد ويران‌کننده‌اي دست نزند؟

چرا ربا در اسلام حرام شمرده شده است؟

علت اصلي تحريم ربا تباه شدن مال و ثروتي است که بايد چرخ‌هاي اقتصادي جامعه را به حرکت درآورده، به توليد و بهره‌وري کمک کند. چرا خداوند دستور داده که اموال ديوانه و سفيه تا وقتي گرفتار جنون و ندانم کاري‌اند، در اختيار آنان قرار نگيرد؟ چون آنان بي‌توجه به عواقب کار خويش، اموال خود را از بين مي‌برند. ربا نيز دقيقاً چنين است. رباخوار پول خود را در خدمت تکثير پول بيشتر قرار مي‌دهد. ربا گيرنده به مثابه قماربازي بداقبال دارايي خود را در اين قمار شوم مي‌بازد و مال ربوي نيز در نتيجه دست به دست شدن‌هاي مکرر از ارزش افتاده، رو به زوال مي‌رود.

تفاوت ربا و صدقات چيست؟

قرآن به صراحت مي‌فرمايد که خداوند از ربا کاسته، به صدقات مي‌افزايد. صدقات با رشد و نمو خود جلب محبت مي‌کند. امنيت اقتصادي و رواني ايجاد مي‌کند. دل‌ها را از کينه و نفرت باز مي‌دارد. اموال قانوني و شرعي مردم را دوچندان نموده، به عدالت اجتماعي مي‌انجامد. همچنين جلوي اختلاس و احتکار و... را مي‌گيرد، اما ربا مانع کار خير گرديده، سود مادي را در صدر مي‌نشاند. به کاهش و زوال اموال عمومي مي‌انجامد. قلب را سخت مي‌کند و کينه و دشمني را رواج مي‌دهد. همچنين به جهت خسارت‌هاي وارده، انسان‌ها را به انتقام‌گيري تشويق کرده، تفرقه و اختلاف را گسترش مي‌دهد. شخصي از امام صادق (ع) پرسيد چرا برخلاف آيه قرآن که از کاهش اموال ربا خوار حکايت مي‌کند، ثروت آنان روز به روز بيشتر مي‌شود؟ حضرت فرمودند (بر فرض عدم توبه) يک درهم ربا تمام دين انسان را نابود مي‌کند و (بر فرض توبه نيز) بايد ربا خوار صاحبان اموال را پيدا کند و اموال آنان را بازگرداند. آيا زياني از اين بالاتر در مخيله انسان مي‌گنجد؟

طرح‌هايي براي ريشه کني ربا

اکنون پس از طرح اين مقدمات مي‌توان به اين موضوع مهم پرداخت که براي ريشه‌کني ربا چه بايد کرد؟ اصلاح سيستم اقتصادي بانک‌ها: در اينکه سيستم اقتصادي بانک‌ها معيوب است، ترديدي نيست و دليل آن ورشکستگي يا ناکارآمدي بسياري از بانک‌هاي دولتي و خصوصي است. آيا بانک‌ها و مؤسسات پولي و اعتباري از ربا به دور بوده، چنين معاملاتي در آن‌ها انجام نمي‌شود؟ پاسخ قاطعي به اين پرسش نمي‌توان داد. حاکميت لازم است در باره رفع اين معضل تلاش کند، اما فتوايي از رهبر معظم انقلاب وجود دارد که مسئوليت را حداقل از دوش مردم برداشته است: «معاملات بانکي که بانک‌ها براساس قوانين مصوب مجلس شوراي اسلامي و مورد تأييد شوراي محترم نگهبان انجام مي‌دهند، اشکال ندارد و محکوم به صحت است.» بله؛ برخي از مراجع ورود در معاملات ربوي بانک‌ها را جايز نمي‌دانند، اما مبناي شرعي فعاليت‌هاي اقتصادي بانک‌ها ديدگاه‌هاي مقام معظم رهبري است.

کاهش مصرف‌گرايي: امروزه بخشي از تبليغات رسانه‌ها شامل کالا‌هايي است که مردم نياز چنداني به آن‌ها ندارند. از اين رو خريد بسياري از اقشار جامعه براساس اميال و نه نياز‌ها صورت مي‌گيرد. سبک زندگي مينيمال بر پايه پرکاري از يک سو و قناعت از سوي ديگر چاره اين درد بي‌درمان است.

کوتاه‌کردن دست دلال‌ها: داد و ستد شيوه مرسوم کسب منفعت از راه تلاش و فعاليت است. امري که به تحرک و پويايي اقتصاد منجر شده، فاصله ميان ثروتمند و تهيدست را کمتر مي‌کند. برخلاف ربا که سود تضمين شده بدون ضرر و زيان است. ربا سيستم‌هاي اقتصادي جامعه را معيوب ساخته، تمايل به فعاليت‌هاي توليدي را کاهش مي‌دهد. اصلاح مديريت اقتصادي جامعه که مستلزم حذف فرآيند دلالي است، انباشت سرمايه و مفت خوري را به حداقل کاهش مي‌دهد.

کاهش فقر و نداري: اگر افراد جامعه از حداقل رفاه برخوردار بوده، براي تأمين مايحتاج ضروري زندگي نيازمند زالو صفتان ربا خوار نباشند، با اندک آگاهي از ربا و آثار مخرب آن، هرگز به اين مفسده رو نياورده، عنان زندگي خود را به دست مشتي سودجوي از خدا بي‌خبر نمي‌دهند. سود حاصل از ربا سرمايه را به جريان نمي‌اندازد، به رکود ثروت دامن زده، فقر و نداري را توسعه مي‌دهد. از اين رو وظيفه ذاتي دولت‌ها تأمين اين حداقل رفاه و زدودن چهره فقر از جامعه انساني است.

حفظ ارزش پول ملي: يکي از اتفاقات شکننده اقتصادي که کمر اقشار ضعيف جامعه را شکسته، ستون فقرات آنان را خرد مي‌کند، کاهش ارزش پول ملي و در نتيجه کاهش قدرت خريد مردم است.

در اين ميان لاجرم بحث مقايسه پول ملي با ارز خارجي نيز مطرح شده و تفکيک اين دو از يکديگر را غير قابل تصور مي‌نمايد! چرا مردم مجبور مي‌شوند به ربا، رانت، رشوه و... متوسل شده و به‌رغم ميل باطني خود در چنين شرايطي قرار گيرند؟ چون هر صبح که از خواب برمي‌خيزند با افزايش تصاعدي نرخ ارز خارجي، قيمت کالا‌ها نيز به صورت سرسام‌آور بالارفته، قدرت خريد مردم فرو مي‌ريزد! آيا سخن گفتن از ريشه کني ربا بدون اشاره به اين امر مهم ممکن است؟

آگاه‌سازي جامعه از مفاسد ربا: تنبلي و تن‌پروري، بي‌عدالتي، گسترش فاصله طبقاتي، تمرکز ثروت در دست افراد معدود و محروميت ساير افراد اجتماع از آثار زيانبار رباخواري است. رباخوار بدون انجام کار مولد به درآمدي سرشار دست يافته، سود حاصل از تلاش ديگران را به جيب مي‌زند. او انگيزه کار را در جامعه کاهش داده، فساد او به کاهش سرمايه انساني، درآمد ملي و سطح پس‌انداز افراد جامعه مي‌انجامد. آگاه‌سازي افراد جامعه از اين مفاسد جزو مهم‌ترين اقدامات متصديان امر است.

اِعمال مجازات‌هاي قانوني: ربا خوار به جنگ با خدا و پيامبر برخاسته و عذاب الهي در انتظار اوست؛ جز اين آيا قانونگذار براي ربا مجازاتي در نظر نگرفته است؟ به موجب ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامي مرتکبين ربا اعم از ربادهنده، رباگيرنده و واسطه بين آن‌ها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نيز معادل مال مورد ربا به عنوان جزاي نقدي محکوم مي‌گردند. اما قانون و الزامات قانوني يک حرف است، عمل به قانون و نظارت بر حُسن انجام آن حرف ديگر! معاملات ربوي اغلب مخفيانه انجام مي‌شود، همچنين دست مردم خالي است و گاه چاره‌اي جز معاملات ربوي ندارند، به‌علاوه ورود به چنين مباحثي دست کردن در لانه زنبور است... به اين دلايل سخت‌گيري لازم در معاملات ربوي صورت نمي‌گيرد و عملاً قانون ناديده انگاشته مي‌شود.

* عضو هيئت علمي پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامي