مناطق ویژه‌ای برای دیدن جانوران و گیاهان بومی ایرانی

لست سکند/ در تأثير منفي و مخربي که انسان‌ها بر محيط‌زيست داشته‌اند، هيچ شکي نيست. در نتيجه همين تأثير هم هست که کشورها کوشيده‌اند با وضع قوانين، از تخريب بيشتر آن جلوگيري کنند. در سال 1335، براي اولين بار در ايران، مجموعه‌اي از قوانين وضع شد که محدوديت‌هايي بر شکار اعمال مي‌کرد و هدفش حفظ حيات جانوري کشور بود. در اين راستا، کانون شکار ايران تشکيل شد تا قوانين از طريق آنها اعمال شود. در اندک زماني از شروع کار اين کانون، مشخص شد براي حفاظت از جانوران، بايد از زيستگاه آن‌ها محافظت کرد و به همين دليل در سال 1346، سازمانِ دولتي شکارباني و نظارت بر صيد تشکيل و جايگزين کانون شکار شد.

با قوانيني که اين سازمان وضع کرد، مناطقي تحت عنوان پارک ملي و مناطق حفاظت شده شکل گرفت؛ هرچند که اين اتفاق، 95 سال پس از شکل‌گيري اولين پارک ملي در جهان و 19 سال پس از تأسيس اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت و منابع رخ داد.  اهميت محيط‌زيست و توجه به آن، باعث شد در سال 1351، سازمان حفاظت از محيط‌زيست تأسيس شود و از آن زمان، مسئوليت حفاظت از محيط‌زيست ايران را برعهده گيرد. از سال 1353، بر اساس معيارها و طبقه‌بندي‌هاي اعلام شده، مناطق به چهار دسته پارک ملي، اثر طبيعي ملي، پناهگاه حيات وحش و منطقه حفاظت شده تقسيم شدند که هر کدام ويژگي‌هاي خود را دارند. در اين مطلب، بعد از تعريفي مختصر از مناطق حفاظت‌شده، تعدادي از آنها در ايران را معرفي مي‌کنيم.

به چه مناطقي حفاظت شده مي‌گويند؟
مناطق حفاظت شده، اراضي نسبتا وسيعي هستند که از نظر حيات جانوري و گياهي بسيار ارزشمند به حساب مي‌آيند. طبيعتاً، حفظ و احياي اين پوشش گياهي و جانوري بسيار مهم است و دولت‌ها برنامه‌هاي مختلفي براي اين کار تدوين مي‌کنند. مناطق حفاظت شده، مکان‌هاي مناسبي براي تحقيقات و انجام برنامه‌هاي آموزشي هستند. البته فعاليت‌هاي مرتبط با گردشگري، تحت نظارت مسئولين و با برنامه‌ريزي دقيق هم ممکن است و مي‌تواند به درآمدزايي و رسيدن به بودجه بيشتر براي حفاظت از منطقه بينجامد.

در سال 1346، ايران 2 پارک ملي و 15 منطقه حفاظت شده داشت. امروز اين عدد به 92 منطقه حفاظت شده رسيده که حدود 6 ميليون هکتار وسعت دارد و 54 درصد از اراضي کشور را شامل مي‌شود. در ادامه توضيحاتي مختصر درباره برخي از مهم‌ترين مناطق حفاظت شده ايران داده خواهد شد.

---

بازار

---

منطقه حفاظت شده توران
توران منطقه‌اي کويري-بياباني است که در استان سمنان قرار دارد و به دليل ويژگي‌هاي منحصر‌به‌فردش، از سال 1351 عنوان منطقه حفاظت شده را به خود اختصاص داده است. بخش‌هايي از منطقه توران تبديل به پارک ملي شده و گونه‌هاي نادري از حيات وحش در آن زندگي مي‌کنند. که تعدادي از آنها حيوانات اندميک يا بومي ايران هستند؛ مانند يوزپلنگ ايراني و زاغ بور. از سال 1355، توران ذخيره‌گاه زيست‌کره هم شده است. مساحت کلي منطقه حفاظت شده توران، بيش از يک ميليون هکتار است و نواحي جنوبي آن، بخش‌هايي از دشت کوير است. محدوده ارتفاعي منطقه از 700 متر تا 2400 متر است و منطقه حدود 78 تا 231 ميلي‌متر در سال بارندگي دارد. بالاترين دماي ثبت شده در منطقه، حدود 42 درجه و کمترين آن 15- درجه سانتي‌گراد است.

اقليم هوايي توران فراخشک تا خشک بياباني است و تابستان‌هاي گرم و زمستان‌هاي سرد دارد. بيش از 650 گونه گياهي و 250 گونه جانوري در اين منطقه شناسايي شده‌اند. ميان 650 گونه گياهي، 63 نوع از آنها اندميک يا بومي ايران هستند. گونه‌هاي گياهي مهم منطقه، شامل کلاه ميرحسن، باتلاقي شور، اشنان، قره‌داغ، مارونگ، کماي غلاف‌دار، هزار خار دشتي، عجوه، درمنه، گز، تنگرس، نجم طلايي، شنگ اسبي، علف‌مورچه، تلخه بيان و اسپند مي‌شود. گونه‌هاي جانوري برجسته هم عبارتند از: گورخر، پلنگ، يوزپلنگ، جبير، آهو، بز، پازن، گربه پالاس، گربه شني، کاراکالف شغال، حواصيل، زاغ بور، کرکس، مارخالدار و مار قيطاني.

توران رودخانه دائمي ندارد، اما رودخانه موسمي کال‌شور با آب به شدت شور منطقه را به دو نيمه شرقي و غربي تقسيم مي‌کند. مناطق حاشيه‌اي توران، اقليم متفاوت دارند و بخشي از آنها پوشيده از گياهان مناطق مرطوب مانند ني است. اين منطقه از هر نظر بسيار اهميت دارد و برنامه‌هاي پژوهشي، آموزشي و گردشگري مختلفي در آن برگزار مي‌شود.  

منطقه حفاظت شده ارژن و پريشان
اين منطقه شامل تالاب بين‌المللي و ذخيره‌گاه زيست‌کره هم هست و از سال 1353 عنوان ذخيره‌گاه زيست‌کره و پارک ملي را گرفت و بعد در سال 1361 تبديل به منطقه حفاظت شد. در سال 1354 هم در ليست تالاب‌هاي بين‌المللي قرار گرفت. منطقه ارژن و پريشان شامل 2 درياچه، جنگل و کوهستان است و با مساحتي حدود 60 هزار هکتار، در استان فارس قرار دارد. محدوده ارتفاعي منطقه بين 800 تا 2900 متر است و دما بين 13 تا 21 درجه سانتي‌گراد متغير است. ارژن و پريشان، بين 400 تا 700 ميليمتر بارندگي دارد که باعث شده منطقه آب و هواي گرم و خشک تا معتدل و مرطوب داشته باشد.

دو درياچه منطقه، ارژن و پريشان نام دارند که با هم اختلافي 1000 متري و عمق متوسط 1.2 متري دارند. در اين منطقه، 407 گونه گياهي وجود دارد که شامل بلوط ايراني، بادام، بنه، کنار، زبان‌گنجشک، کيکم، ارژن، تنگرس، ارس، آلاله و بارهنگ مي‌شود. گونه‌هاي مهم جانوري هم عبارتند از: قوچ، ميش، بز، پازن، آهو، خدنگ، خرس‌قهوه‌اي، گرگ، گراز، پلنگ، اردک سرسفيد، پليکان، درنا، غاز، فلامينگو، حواصيلف بالابان، قرقي، عقاب، کبک، چکاوک و بلبل خرما.

منطقه حفاظت شده ارسباران
ارسباران منطقه‌اي کوهستاني در حاشيه جنوبي رود ارس است. اين منطقه با مساحت بيش از 80 هزار هکتار، در استان آذربايجان شرقي است و از سال 1355 به عنوان ذخيره‌گاه زيست‌کره شناخته شده است. منطقه ارسباران، در پست‌ترين بخش ارتفاعي معادل 256 متر از سطح دريا و در مرتفع‌ترين بخش 2896 متر  است. بارندگي سالانه ارسباران، حدودا 275 ميلي‌متر و دماي متوسط حدود 10 درجه سانتي‌گراد است. بيش از نيمي از اراضي ارسباران را جنگل پوشانده است و حدود 1028 گونه گياهي شناسايي شده در منطقه وجود دارد.

گياهان مهم اين منطقه شامل: اوري، ممرز، گردو، چنار، کيکم، سماق، زرشک، گيلاس، آلبالو، سرخدار، هفت‌کول، ارس، زغال‌اخته، آلوچه، انار وحشي، زالزالک، پامچال و آلاله هستند. گونه‌هاي مهم جانوري هم عبارتند از: بز و پازن، قوچ و ميش، گراز، خرس قهوه‌اي، گرگ، سياه‌گوش، روباه، پلنگ، کبک، قرقاول، هما و تيرک مار. به علاوه، اين منطقه به آثار باستاني‌اش هم مشهور است؛ مانند قلعه بابک، دژ طومانيانس و کليساهاي تاريخي منطقه.

منطقه حفاظت شده ورجين
ورجين منطقه‌اي کوهستاني به مساحت بيش از 26 هزار هکتار است که در دامنه‌هاي جنوبي البرز مرکزي و در نزديکي تهران واقع شده است. ورجين از سال 1361 به ليست مناطق حفاظت شده اضافه شد. ارتفاع حدودي منطقه بين 1700 تا 3900 متر از سطح دريا است، ساليانه 700 ميلي‌متر بارندگي دارد و ميانگين دماي آن 5 درجه سانتي‌گراد است.

اين منطقه، اقليمي مديترانه‌اي گرم و نيمه مرطوب دارد و تنوع زيستي، جانوري و گياهي آن به نسبت وسعتش بسيار متنوع است و همين، باعث شهرت منطقه ورجين شده. 577 گونه گياهي و 162 گونه جانوري، اين منطقه را به يکي از مناطق متنوع ايران تبديل کرده است. از گونه‌هاي جانوري مهم منطقه مي‌توان به قوچ، ميش، بز، پلنگ، گراز، کفتار، کبک، عقاب، افعي و ماهي قزل‌آلا اشاره کرد. گونه‌هاي گياهي مهم ورجين هم عبارتند از: ارس، بيد، زبان گنجشک، تنگرس، گون، آويشن، ريواس، گل ماهور، گل گاو زبان و کلاه ميرحسن.

منطقه حافظت شده گنو
گنو منطقه‌اي مشرف به خليج فارس است که در سال 1354 به عنوان پارک ملي و سپس در سال 1361 به عنوان منطقه حفاظت شده به ثبت رسيد. گنو بيش از 44 هزار هکتار مساحت دارد و در استان هرمزگان قرار گرفته است. اختلاف ارتفاع منطقه از 80 تا 2340 متر از سطح دريا است و دماي متوسط ساليانه آن 150 تا 250 ميلي‌متر است. گنو به اقليم فراخشک گرم و خشک بياباني معتدل مشهور است و به دليل شرايط توپوگرافي‌اش، ميزبان گونه‌هاي گياهي کوهستاني است که در مناطق ايران و توراني پيدا مي‌شوند.

بيش از 360 گونه گياهي در بخش کوهستاني اين منطقه پيدا شده که شامل گونه‌هايي مانند آکاسيا، پرخ، کهور، کنار، مسواک، ارسک، کيکم، بادام، زيتون، بنه، گز و پامچال است. در اين منطقه گونه‌هاي جانوري مهمي هم پيدا مي‌شوند مانند قوچ، پازن، جبير، گرگ، شغال، پلنگ، گربه، کبک، تيهو، عقاب، بلبل، سهره، بزمجه دشتي و مار جعفري.

گنو، آب و هواي مطبوع، تنوع گياهي و جانوري بسيار، چشم‌اندازهاي زيبا و منابع آبي فراوان دارد و به دليل نزديکي به بندرعباس، منطقه گردشگري مناسبي هم به حساب مي‌آيد.

منطقه حافظت شده ساريگل
منطقه کوهستاني و تپه‌اي ساريگل از سال 1352 با عنون شاه‌جهان، تحت حفاظت بود و در سال 1361 نام آن به ساريگل تغيير يافت. منطقه محافظت شده ساريگل بيش از 21 هزار هکتار است و در استان خراسان شمالي قرار دارد. منطقه ساريگل به نسبت دست‌نخورده است، دامنه ارتفاعي آن از 1240 تا 3020 متر متغير است، ميانگين دمايي آن 12 درجه است و سالانه 275 ميلي‌متر بارندگي دارد. ساريگل حدود 200 گونه گياهي دارد که شامل زالزالک، انجير، گردو، بيد، سنجد، زرشک، نسترن کوهي، شيرخشت، چوبک، فرفيون، کنگر، زنبق، گاوزبان و پامچال مي‌شود. ويژگي برجسته ساريگل، گياه باريجه است که هم مصرف دارويي و هم صنعتي دارد.

به‌علاوه، ساريگل زيستگاه قوچ و ميش اوريال است که يکي از زيباترين پستانداران ايران محسوب مي‌شود. گونه‌هاي مهم ديگر آن عبارتند از: پلنگ، بز، گرگ، روباه، گربه پالاس، سموز، سنجاب، کبک، تيهو، بلدرچين، هما، دال، افعي و تيرمار.

منطقه حافظت شده موته
موته منطقه‌اي است در شمال غربي استان اصفهان و از آنجايي که زيستگاه آهوي ايراني است، بسيار مورد توجه قرار مي‌گيرد. اين منطقه دو بخش جلگه‌اي و کوهستاني دارد. بخش جلگه‌اي آن زيستگاه آهوي زيباي ايراني است و کوهستان‌هاي آن، ميزبان گونه‌هاي با ارزش گياهي است.  موته 205 هزار هکتار وسعت دارد و از نظر تعداد جانوران، يکي از پرجمعيت‌ترين مناطق محافظت شده ايران است. دامنه ارتفاعي آن بين 1500 تا 2900 متر است، ساليانه 275 ميلي‌متر بارندگي دارد و متوسط دماي آن 12 درجه سانتي‌گراد است.  

موته بيش از 400 گونه گياهي دارد که نزديک به 270 مورد از آنها دارويي هستند و از ميان آنها مي‌توان به بادام، قيچ، درمنه، شکر تيغال، شقايق، مريم گلي، گاوزبان، کاروان کش، تنگرس و گون اشاره کرد. به علاوه 142 گونه مهره‌دار هم دارد که 25 گونه آن پستانداران هستند و شامل حيواناتي مانند آهو، قوچ، ميش، کل و بز، گراز، گربه پالاس، روباه، شغال، جربيل، جرد، سنجاب، کفتار، سمور و خرگوش مي‌شود.

کلام آخر
آنچه گفته شد تنها بخش کوچکي از مناطق حفاظت شده ايران است که هر کدام ويژگي‌هاي خاص خود را دارند و همه‌ براي محيط‌زيست ايران بسيار اهميت دارند. مناطق ذکر شده، صرفا نمونه‌اي از 92 منطقه حفاظت شده کشور هستند که از بين رفتن و بي توجهي به آنها، حيات کل کشور را به خطر خواهد انداخت. در انتخاب آنها سعي شد بدون طولاني شدن متن، پراکندگي نقاط در نظر گرفته شود. طبيعي است که بسياري از مناطق حفاظت شده مهم در اين مطلب ذکر نشده و توضيح تمام مناطق باعث طولاني شدن متن مي‌شد.

نکته‌اي که بايد به آن توجه کنيد اين است که بسياري از مناطق محافظت شده به دليل حساسيتي که دارند، نياز به دريافت مجوز براي بازديد دارند، بنابراين به راحتي بازديد از آن‌ها ميسر نيست. پيشنهاد مي‌کنيم قبل از بازديد، حتما مراحل دريافت مجوز منطقه را بررسي کنيد.

اگر شما هم اطلاعاتي درمورد مناطق محافظ شده ايران داريد، با ما به اشتراک بگذاريد.

به پيج اينستاگرامي «آخرين خبر» بپيونديد
instagram.com/akharinkhabar